ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΟΖΑΝΗΣ: 100 χρόνια ανοικτός και υπόκωφος ιμπεριαλιστικός ανταγωνισμός

Η Συν­θή­κη της Λοζά­νης είναι το βασι­κό διπλω­μα­τι­κό κεί­με­νο το οποίο προσ­διο­ρί­ζει το καθε­στώς μετα­ξύ Ελλά­δας — Τουρ­κί­ας και σε έναν βαθ­μό το καθε­στώς στο Αιγαίο και ευρύ­τε­ρα στην Ανα­το­λι­κή Μεσό­γειο. Εξ ου και η ίδια η Συν­θή­κη, η εφαρ­μο­γή της, η ερμη­νεία της, η παρά­καμ­ψη ή κάποια ανα­θε­ώ­ρη­σή της έχουν απα­σχο­λή­σει από την υπο­γρα­φή της μέχρι σήμε­ρα το ελλη­νι­κό και το τουρ­κι­κό αστι­κό κρά­τος, ισχυ­ρά καπι­τα­λι­στι­κά κρά­τη και διε­θνείς ιμπε­ρια­λι­στι­κούς οργα­νι­σμούς. Οσα σχε­τί­ζο­νται με τη Συν­θή­κη φωτί­ζουν το κου­βά­ρι των ιμπε­ρια­λι­στι­κών αντα­γω­νι­σμών, τη λει­τουρ­γία των αστι­κών κρα­τών με γνώ­μο­να την κάθε φορά θέση τους στο ιμπε­ρια­λι­στι­κό σύστη­μα και τις ανα­πό­φευ­κτες αρνη­τι­κές συνέ­πειες ή ακό­μη τρα­γω­δί­ες για τους λαούς.

Τι προηγήθηκε της Συνθήκης

Η ήττα της Οθω­μα­νι­κής Αυτο­κρα­το­ρί­ας μαζί φυσι­κά με την ήττα της ιμπε­ρια­λι­στι­κής συμ­μα­χί­ας των Κεντρι­κών Δυνά­με­ων στον Α’ Παγκό­σμιο Ιμπε­ρια­λι­στι­κό Πόλε­μο — και η επί­ση­μη συν­θη­κο­λό­γη­σή της με την ανα­κω­χή του Μού­δρου (30.10.1918) αύξη­σε το ενδια­φέ­ρον όλων των πλευ­ρών για την περιο­χή, επα­νο­ριο­θέ­τη­σε τις επι­διώ­ξεις τους και εκκί­νη­σε μια δια­δι­κα­σία δια­πραγ­μα­τεύ­σε­ων, αλλη­λο­ϋ­πο­σκά­ψε­ων και εύθραυ­στων συμ­βι­βα­σμών. Αλλω­στε, όπως επι­σή­μα­νε ο Ρ. Μπέι­κερ, συνερ­γά­της του τότε Προ­έ­δρου των ΗΠΑ Ουίλ­σον, η Οθω­μα­νι­κή Αυτο­κρα­το­ρία «υπήρ­ξε η πιο πλού­σια μετα­πο­λε­μι­κή λεία»¹.

Τα καπι­τα­λι­στι­κά κρά­τη, τα οποία νίκη­σαν στον Α΄ Παγκό­σμιο Πόλε­μο, επι­δί­ω­καν το καθέ­να τους τα μεγα­λύ­τε­ρα οφέ­λη. Η Μεγά­λη Βρε­τα­νία επι­δί­ω­κε τον έλεγ­χο του δρό­μου μέχρι τις κτή­σεις της στη Μέση και Απω Ανα­το­λή, καθώς και τα εμπο­ρι­κά κέντρα του Εύξει­νου Πόντου. Πρώ­τι­στα επι­δί­ω­κε τον έλεγ­χο των στε­νών και την από­κτη­ση της πετρε­λαιο­φό­ρας περιο­χής της Μοσού­λης. Παράλ­λη­λα, υπε­ρί­σχυε στην πολι­τι­κή της ηγε­σία η εκτί­μη­ση ότι την επι­δί­ω­ξη αυτή υπη­ρε­τεί ο δια­με­λι­σμός της Οθω­μα­νι­κής Αυτο­κρα­το­ρί­ας και η ίδρυ­ση ή ενί­σχυ­ση κρα­τών, μετα­ξύ των οποί­ων και η Ελλά­δα, τα οποία θα βρί­σκο­νταν σε συμ­μα­χι­κή — ανι­σό­τι­μη ασφα­λώς — σχέ­ση μαζί της.

Η Γαλ­λία ως βασι­κή πιστώ­τρια της Οθω­μα­νι­κής Αυτο­κρα­το­ρί­ας προ­έ­κρι­νε ένα κατά το δυνα­τόν πιο ισχυ­ρό τουρ­κι­κό κρά­τος, το οποίο θα εξα­σφά­λι­ζε και την απο­πλη­ρω­μή των χρε­ών και ευνοϊ­κούς επεν­δυ­τι­κούς όρους στο γαλ­λι­κό κεφά­λαιο. Συνε­πα­κό­λου­θα, βρι­σκό­ταν σε αντα­γω­νι­σμό με τη Μεγά­λη Βρε­τα­νία. Την ίδια ώρα, κατο­χύ­ρω­νε την παρου­σία της στη Συρία και διεύ­ρυ­νε τη ζώνη κατο­χής της έως τον Λίβα­νο και την Κιλι­κία, ερχό­με­νη σε επα­φή με τα εδά­φη τα οποία διεκ­δι­κού­σε και η Ιταλία.

Η Ιτα­λία διεκ­δι­κού­σε την από­δο­ση σε αυτήν της Αττά­λειας, των Αδά­νων και της Σμύρ­νης. Οι Μεγά­λη Βρε­τα­νία και Γαλ­λία προς ανα­κο­πή των ιτα­λι­κών μονο­με­ρών προ­σπα­θειών, που θα άλλα­ζαν τις γενι­κό­τε­ρες ισορ­ρο­πί­ες στην Ανα­το­λι­κή Μεσό­γειο, εξέ­τα­ζαν και την εκχώ­ρη­ση της Σμύρ­νης στην Ελλάδα.

Η ελλη­νι­κή αστι­κή τάξη, υπό το σχή­μα της «Μεγά­λης Ιδέ­ας», επι­δί­ω­κε στα­θε­ρά την εδα­φι­κή επέ­κτα­ση του κρά­τους της — σε αυτήν τη φάση προς την Ανα­το­λή — τη διεύ­ρυν­ση της ζώνης των οικο­νο­μι­κών της δρα­στη­ριο­τή­των και την ανα­βάθ­μι­ση της θέσης της στο διε­θνές ιμπε­ρια­λι­στι­κό σύστημα.

Στο πλαί­σιο του πιο ευνοϊ­κού για αυτήν μετα­πο­λε­μι­κού συσχε­τι­σμού, ο Ελλη­νας πρω­θυ­πουρ­γός Ε. Βενι­ζέ­λος πρό­βα­λε στις 3 — 4.2.1919 στο Συμ­βού­λιο των ηγε­τών και υπουρ­γών Εξω­τε­ρι­κών της Αντάντ, στο ονο­μα­ζό­με­νο «Συμ­βού­λιο των 10», το σύνο­λο των διεκ­δι­κή­σε­ων του ελλη­νι­κού αστι­κού κρά­τους: Βόρεια Ηπει­ρος, Θρά­κη, Δυτι­κή Μικρά Ασία, Δωδε­κά­νη­σα, Κύπρος. Στις 15.5.1919 ο ελλη­νι­κός στρα­τός απο­βι­βά­στη­κε στη Σμύρ­νη, ύστε­ρα από έγκρι­ση των συμ­μά­χων και προη­γού­με­νη προ­θυ­μο­ποί­η­ση της Ελλά­δας να δια­θέ­σει στρα­τεύ­μα­τα που αδυ­να­τού­σαν να δια­θέ­σουν Μεγά­λη Βρε­τα­νία και Γαλ­λία για την επι­τή­ρη­ση της περιο­χής, ειδι­κό­τε­ρα στην περιο­χή της Ανα­το­λι­κής Θρά­κης και που θα της εξα­σφά­λι­ζε λόγο για τα Στε­νά των Δαρ­δα­νε­λί­ων και στα πλού­σια παρά­λια της Μικράς Ασί­ας. Με αυτόν τον τρό­πο το ελλη­νι­κό αστι­κό κρά­τος προ­έ­γρα­φε την περιο­χή της Σμύρ­νης σε όσες θα κατο­χυ­ρώ­νο­νταν στην Ελλά­δα με μια μετα­πο­λε­μι­κή Συνθήκη.

Η τουρ­κι­κή αστι­κή τάξη — επί­ση­μα ήδη από το 1916 — προ­σα­να­το­λι­ζό­ταν σε ένα τουρ­κι­κό καπι­τα­λι­στι­κό κρά­τος και μια αντί­στοι­χη καπι­τα­λι­στι­κή οικο­νο­μία στη θέση της πολυ­ε­θνι­κής Οθω­μα­νι­κής Αυτο­κρα­το­ρί­ας. Αυτό προ­ϋ­πέ­θε­τε την προ­ά­σπι­ση όσο το δυνα­τόν περισ­σό­τε­ρων εδα­φών της Οθω­μα­νι­κής Αυτο­κρα­το­ρί­ας, μετα­ξύ των οποί­ων οπωσ­δή­πο­τε της ζωτι­κής για την τουρ­κι­κή οικο­νο­μία ζώνης της Σμύρ­νης, την εξά­λει­ψη των άλλων μειο­νο­τή­των οι οποί­ες ζού­σαν στα εδά­φη της Αυτο­κρα­το­ρί­ας και την από­κτη­ση από την ίδια όλης της οικο­νο­μι­κής τους δρα­στη­ριό­τη­τας. Μετά τον Α΄ Παγκό­σμιο Πόλε­μο η τουρ­κι­κή αστι­κή τάξη απο­δε­χό­ταν ότι στο υπό σύστα­ση τουρ­κι­κό κρά­τος δεν θα περι­λαμ­βά­νο­νταν πολ­λά από τα πάλαι ποτέ εδά­φη της Οθω­μα­νι­κής Αυτο­κρα­το­ρί­ας. Επι­δί­ω­κε όμως σθε­να­ρά τη μη αφαί­ρε­ση των περισ­σό­τε­ρων από όσα εδά­φη δεν έχα­σε στο «πεδίο της μάχης» στον πρό­σφα­το Παγκό­σμιο Πόλε­μο και αν ήταν κατορ­θω­τό την περί­λη­ψη στο υπό σύστα­ση τουρ­κι­κό κρά­τος και εδα­φών τα οποία έχα­σε στους πρό­σφα­τους πολέ­μους (Βαλ­κα­νι­κούς και Α΄ Παγκό­σμιο Πόλε­μο), αλλά διέ­θε­ταν ακό­μη μου­σουλ­μα­νι­κή πλειοψηφία.

Ως πολι­τι­κή έκφρα­ση της τουρ­κι­κής αστι­κής τάξης συγκρο­τή­θη­κε — σε μια πρώ­τη φάση στα βάθη της Ανα­το­λής — το εθνι­κι­στι­κό κεμα­λι­κό κίνη­μα, το οποίο περιέ­λα­βε στο πρό­γραμ­μά του, το ονο­μα­ζό­με­νο «Εθνι­κό Συμ­βό­λαιο» τις παρα­πά­νω επι­διώ­ξεις. Το εθνι­κι­στι­κό κεμα­λι­κό κίνη­μα, το οποίο συγκέ­ντρω­νε όλο και περισ­σό­τε­ρο την εξου­σία, ήρθε σε ρήξη με την κυβέρ­νη­ση του σουλ­τά­νου στην Κων­στα­ντι­νού­πο­λη που στη­ρι­ζό­ταν στις στρα­τιω­τι­κές δυνά­μεις της Αντάτ και στα­δια­κά έχα­νε το όποιο κύρος της στον τουρ­κι­κό πληθυσμό.

Σε αυτό το πλαί­σιο, συνο­μο­λο­γή­θη­κε η Συν­θή­κη των Σεβρών (10.8.1920), η οποία προ­έ­βλε­πε μετα­ξύ άλλων κυριαρ­χία της Μ. Βρε­τα­νί­ας σε Μεσο­πο­τα­μία, Υπε­ριορ­δα­νία και Παλαι­στί­νη, κυριαρ­χία της Γαλ­λί­ας σε Συρία και Λίβα­νο, διε­θνή έλεγ­χο σε Κων­στα­ντι­νού­πο­λη και Στε­νά, άρα και έλεγ­χο κυρί­ως από τη Μεγά­λη Βρε­τα­νία των εμπο­ρι­κών οδών από και προς τον Εύξει­νο Πόντο και σύστα­ση Ποντο-Αρμε­νι­κού δυνη­τι­κά και κουρ­δι­κού κρά­τους. Στην περί­πτω­ση της Ελλά­δας προ­έ­βλε­πε παρα­χώ­ρη­ση Ανα­το­λι­κής Θρά­κης, Ιμβρου και Τενέ­δου και διευ­θέ­τη­ση με δημο­ψή­φι­σμα του καθε­στώ­τος της Σμύρ­νης ύστε­ρα από πεντα­ε­τή ελλη­νι­κή διοί­κη­ση. Τα οφέ­λη τα οποία απο­κό­μι­σε η ελλη­νι­κή αστι­κή τάξη συν­θη­μα­το­λο­γι­κά ονο­μά­στη­καν «Ελλά­δα των δύο ηπεί­ρων και πέντε θαλασ­σών» και προ­βλή­θη­κε φυσι­κά ως ενιαί­ος εθνι­κός στό­χος η δια­σφά­λι­σή τους.

Η εφαρ­μο­γή της Συν­θή­κης φαι­νό­ταν εξαρ­χής — και όπως απο­δεί­χθη­κε ήταν — ανέ­φι­κτη, δεδο­μέ­νων της απου­σί­ας ικα­νής στρα­τιω­τι­κής δύνα­μης να την επι­βάλ­λει και της στα­δια­κής απο­στα­σιο­ποί­η­σης της Γαλ­λί­ας και της Ιτα­λί­ας από τη Συν­θή­κη, που θεω­ρού­σαν ότι «αδι­κή­θη­καν» στη μετα­πο­λε­μι­κή μοιρασιά.

Το ελλη­νι­κό αστι­κό κρά­τος, ευρι­σκό­με­νο άλλω­στε σε συμ­μα­χία με τη Μεγά­λη Βρε­τα­νία, αξιο­ποί­η­σε την «ευκαι­ρία» για τη δια­σφά­λι­ση των παρα­χω­ρη­μέ­νων εδα­φών και ενδε­χο­μέ­νως την από­σπα­ση και άλλων. Ετσι διέ­θε­σε στρα­τιω­τι­κές δυνά­μεις για την επι­βο­λή της Συν­θή­κης. Με αυτόν τον τρό­πο ο ιμπε­ρια­λι­στι­κός αντα­γω­νι­σμός στην περιο­χή ανά­χθη­κε σε ελλη­νο­τουρ­κι­κό πόλε­μο. Ακο­λού­θη­σαν η προ­έ­λα­ση του ελλη­νι­κού στρα­τού στα βάθη της Μικράς Ασί­ας, η στα­σι­μό­τη­τα του μετώ­που, η αντε­πί­θε­ση του Κεμάλ τον Αύγου­στο 1922, οι εκκα­θα­ρι­στι­κές επι­χει­ρή­σεις σε βάρος του ελλη­νι­κού πλη­θυ­σμού στη Σμύρ­νη και το κύμα προ­σφύ­γων προς την Ελλάδα.

Και στην περί­πτω­ση της Μικρα­σια­τι­κής Εκστρα­τεί­ας επι­βε­βαιώ­θη­κε η μαρ­ξι­στι­κή θέση — συνο­πτι­κά δια­τυ­πω­μέ­νη για τις ανά­γκες του άρθρου — «για το κεφά­λαιο όσο μεγα­λύ­τε­ρο είναι το προσ­δο­κώ­με­νο κέρ­δος τόσο μεγα­λύ­τε­ρο είναι το ρίσκο που δια­τί­θε­ται να πάρει»².

Να ποιοι υπέ­γρα­ψαν την Συν­θή­κη της Λωζάνης

Οι πολύμηνες διαπραγματεύσεις,
οι συμβιβασμοί αντιθέσεων και επιδιώξεων
και τα σε βάρος των λαών αποτελέσματα

Όπως κάθε πόλε­μος στην επο­χή του ιμπε­ρια­λι­σμού και ο Μικρα­σια­τι­κός ακο­λου­θή­θη­κε από μια ιμπε­ρια­λι­στι­κή «Συν­θή­κη Ειρή­νης». Η δια­δι­κα­σία αυτή καθο­ρί­στη­κε από τις ευρύ­τε­ρες ενδοϊ­μπε­ρια­λι­στι­κές — και ως κομ­μά­τι τους μόνο τις ελλη­νο­τουρ­κι­κές — αντι­θέ­σεις, ανα­προ­σαρ­μο­σμέ­νες βέβαια στα δεδο­μέ­να τα οποία δημιούρ­γη­σε η έκβα­ση του πολέμου.

Στις 11.10.1922 υπο­γρά­φη­κε η ανα­κω­χή των Μου­δα­νιών. Ως προ­ϋ­πό­θε­ση για την υπο­γρα­φή της και τη συμ­με­το­χή έπει­τα της Τουρ­κί­ας στις δια­πραγ­μα­τεύ­σεις για μια Συν­θή­κη ειρή­νης, τέθη­κε από τον Κεμάλ και απαι­τή­θη­κε εκ μέρους των δυνά­με­ων της Αντάντ από την Ελλά­δα η εκκέ­νω­ση της Ανα­το­λι­κής Θρά­κης από τον ελλη­νι­κό στρα­τό με αντι­στάθ­μι­σμα και τη μη είσο­δο του κεμα­λι­κού στρα­τού στην ίδια περιο­χή. Νωρί­τε­ρα, δυνά­μεις του Κεμάλ είχαν κινη­θεί απει­λη­τι­κά προς τα ελεγ­χό­με­να από τους Βρε­τα­νούς Δαρδανέλια.

Στις 20.11.1922 ξεκί­νη­σε τις εργα­σί­ες του το Συνέ­δριο της Λοζά­νης. Συμ­με­τεί­χαν οι Ελλά­δα, Τουρ­κία (εκπρο­σω­πού­με­νη μόνο από την κεμα­λι­κή κυβέρ­νη­ση της Αγκυ­ρας), Μεγά­λη Βρε­τα­νία, Γαλ­λία, Ιτα­λία, Βουλ­γα­ρία, Ρου­μα­νία, Ιαπω­νία. Προ­σκλή­θη­καν ακό­μη αντι­προ­σω­πεί­ες των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ.

Η Τουρ­κία ως νική­τρια πρό­βα­λε το σύνο­λο των απαι­τή­σε­ών της: Από­δο­ση στο υπό σύστα­ση τουρ­κι­κό κρά­τος, πέραν των όσων περιο­χών είχε κατα­λά­βει στρα­τιω­τι­κά, της Ανα­το­λι­κής Θρά­κης, αυτο­νό­μη­ση των νησιών Ιμβρος, Τένε­δος, Λέσβος, Χίος, Σαμο­θρά­κη και Ικα­ρία, από­δο­ση της Μοσού­λης και περιο­χών της Συρί­ας, δημο­ψή­φι­σμα για τη Δυτι­κή Θρά­κη και ενδε­χό­με­νο προ­σάρ­τη­σής της στο τουρ­κι­κό κρά­τος, επα­να­φο­ρά των Στε­νών στην επι­κρά­τεια και τη δικαιο­δο­σία της Τουρ­κί­ας, μη ανα­γνώ­ρι­ση αρμε­νι­κού κρά­τους, υπο­χρε­ω­τι­κή ανταλ­λα­γή πλη­θυ­σμών μετα­ξύ Ελλά­δας — Τουρ­κί­ας και πολε­μι­κή απο­ζη­μί­ω­ση από την Ελλά­δα. Ακό­μη, προς επί­τευ­ξη της μετα­πο­λε­μι­κής οικο­νο­μι­κής της ανα­συ­γκρό­τη­σης ζητού­σε κατάρ­γη­ση των διο­μο­λο­γή­σε­ων (ετε­ρο­βα­ρείς για την Οθω­μα­νι­κή Αυτο­κρα­το­ρία συμ­φω­νί­ες για οικο­νο­μι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα καπι­τα­λι­στι­κών κρα­τών στο έδα­φός της) και τον επι­με­ρι­σμό του παλαιό­τε­ρου οθω­μα­νι­κού χρέ­ους σε όλα τα διά­δο­χα κρά­τη της Αυτο­κρα­το­ρί­ας. Για τον ίδιο σκο­πό, επι­θυ­μού­σε και την ανα­θέρ­μαν­ση των σχέ­σε­ών της με Μεγά­λη Βρε­τα­νία, Γαλ­λία και άλλα καπι­τα­λι­στι­κά κρά­τη και αυτό ήταν ασφα­λώς μια παρά­με­τρος για τη στά­ση της στο Συνέ­δριο. Ενδει­κτι­κό είναι το από­σπα­σμα «[…] η Τουρ­κία δεν μπο­ρού­σε να στα­θεί μόνη της και ο προ­σα­να­το­λι­σμός προς τη Βρε­τα­νία απέρ­ρεε από την πεποί­θη­ση ότι η Βρε­τα­νία υπήρ­ξε το κρά­τος με τη μεγα­λύ­τε­ρη χρη­σι­μό­τη­τα στην οικο­νο­μι­κή ανά­καμ­ψη της Τουρ­κί­ας»³.

Η ελλη­νι­κή πλευ­ρά επι­δί­ω­κε μια «Συν­θή­κη Ειρή­νης» με τις κατά το δυνα­τόν λιγό­τε­ρες εδα­φι­κές και οικο­νο­μι­κές απώ­λειες. Ταυ­τό­χρο­να όμως, δεδο­μέ­νων της οικο­νο­μι­κής και όχι μόνο απο­διάρ­θρω­σής της και της εσω­τε­ρι­κής ανα­τα­ρα­χής, θεω­ρού­σε ότι μια «Συν­θή­κη Ειρή­νης» ήταν απα­ραί­τη­τη για τη δια­σφά­λι­ση της κοι­νω­νι­κής συνο­χής και τη στα­θε­ρο­ποί­η­ση του καπι­τα­λι­στι­κού συστή­μα­τος στο εσω­τε­ρι­κό της. Ενδει­κτι­κά, ο επι­κε­φα­λής της ελλη­νι­κής αντι­προ­σω­πεί­ας Ελευ­θέ­ριος Βενι­ζέ­λος έγρα­ψε μετά την υπο­γρα­φή της Συν­θή­κης: «Η συν­θή­κη αυτή …επι­τρέ­πει εις την Ελλά­δα, να επι­στρέ­ψη εις τα έργα της ειρή­νης και να αφο­σιω­θή εις το έργον της εσω­τε­ρι­κής της περι­συλ­λο­γής»⁴.

Βέβαια, το βάρος στις δια­πραγ­μα­τεύ­σεις δόθη­κε στο καθε­στώς των Στε­νών και της Μοσού­λης και όχι ή μόνο προ­σχη­μα­τι­κά στις ελλη­νο­τουρ­κι­κές δια­φο­ρές και στις μειο­νό­τη­τες. Η Μεγά­λη Βρε­τα­νία έθε­τε σε προ­τε­ραιό­τη­τα την κυριαρ­χία της επί των παρα­πά­νω περιο­χών. Συνά­μα, υπο­λό­γι­ζε και τις δια­θέ­σεις των μου­σουλ­μα­νι­κών πλη­θυ­σμών υπέρ της ομό­θρη­σκης Τουρ­κί­ας στις αποι­κί­ες της, κυρί­ως στις περιο­χές που εκτεί­νε­ται το σημε­ρι­νό κρά­τος του Πακι­στάν. Η Γαλ­λία από τη μεριά της εργα­ζό­ταν για τον περιο­ρι­σμό των βρε­τα­νι­κών επι­διώ­ξε­ων και συνε­πα­κό­λου­θα της βρε­τα­νι­κής ισχύ­ος στην Ανα­το­λι­κή Μεσό­γειο, και για τη δια­τή­ρη­ση των δικών της κτή­σε­ων στη Μέση Ανατολή.

Ο Βρε­τα­νός υπουρ­γός των Εξω­τε­ρι­κών ήταν ξεκά­θα­ρος: «Η Τουρ­κία θα συναι­νού­σε σε όλους τους όρους μας, θα συνο­μο­λο­γού­σε μια ικα­νο­ποι­η­τι­κή συν­θή­κη… αρκεί να της δίνα­με το βιλα­έ­τι της Μοσού­λης»⁵. Συνέ­βη όμως το αντί­θε­το: Η Μοσού­λη και η Βόρεια Συρία στο μεγα­λύ­τε­ρο μέρος της παρέ­μει­ναν στην κυριαρ­χία της Μεγά­λης Βρε­τα­νί­ας και Γαλ­λί­ας, αντί­στοι­χα, και ικα­νο­ποι­ή­θη­καν από την άλλη οι περισ­σό­τε­ρες απαι­τή­σεις της τουρ­κι­κής αστι­κής τάξης.

Η Ιτα­λία ως μη ικα­νο­ποι­η­μέ­νη από τη Συν­θή­κη των Σεβρών ανα­με­νό­με­να ήθε­λε την ανα­θε­ώ­ρη­σή της και οπωσ­δή­πο­τε ήθε­λε την επα­νά­κτη­ση των Δωδε­κα­νή­σων. Οι ΗΠΑ επι­δί­ω­καν τη διείσ­δυ­ση και των δικών τους μονο­πω­λί­ων στην περιο­χή, άρα και βελ­τιω­μέ­νες σχέ­σεις με την Τουρκία.

Κοι­νός στό­χος όλων των ισχυ­ρών καπι­τα­λι­στι­κών κρα­τών ήταν και η λει­τουρ­γία του τουρ­κι­κού κρά­τους ως απο­τε­λε­σμα­τι­κού ανα­χώ­μα­τος στην ΕΣΣΔ και της υπο­στή­ρι­ξής της σε εθνι­κο­α­πε­λευ­θε­ρω­τι­κά και αντια­ποι­κια­κά κινή­μα­τα στην Εγγύς και Μέση Ανατολή.

Στις 23.7.1923 υπο­γρά­φτη­κε η Συν­θή­κη της Λοζά­νης, ύστε­ρα και από μια δια­κο­πή των δια­πραγ­μα­τεύ­σε­ων τον Φεβρουά­ριο και από­συρ­ση της τουρ­κι­κής αντι­προ­σω­πεί­ας, υπό το βάρος του αδιε­ξό­δου στα περισ­σό­τε­ρα πεδία της διαπραγμάτευσης.

Βασι­κά σημεία της Συν­θή­κης σε σχέ­ση με την Ελλά­δα ήταν τα παρα­κά­τω: Ορι­σμός του Εβρου ως χερ­σαί­ου συνό­ρου μετα­ξύ Ελλά­δας και Τουρ­κί­ας. Παρα­χώ­ρη­ση στην Τουρ­κία της περιο­χής της Σμύρ­νης, της Ανα­το­λι­κής Θρά­κης και των νησιών Ιμβρος, Τένε­δος και Λαγού­σες με μέρι­μνα για τη συμ­με­το­χή του ντό­πιου μη μου­σουλ­μα­νι­κού πλη­θυ­σμού στη διοί­κη­ση των νησιών. Περί­λη­ψη των Στε­νών στο τουρ­κι­κό κρά­τος. Παράλ­λη­λα, η Συν­θή­κη προ­έ­βλε­πε απο­στρα­τι­κο­ποί­η­ση μιας ευρύ­τε­ρης ζώνης, η οποία περιε­λάμ­βα­νε Σαμο­θρά­κη, Λήμνο, Ιμβρο και Τένε­δο, και ελεύ­θε­ρη διέ­λευ­ση εμπο­ρι­κών και πολε­μι­κών πλοί­ων από αυτά με περιο­ρι­σμούς στη χωρη­τι­κό­τη­τα των πολε­μι­κών πλοί­ων και δυνα­τό­τη­τα απα­γό­ρευ­σης της διέ­λευ­σης σε πλοία ενός κρά­τους σε περί­πτω­ση εμπό­λε­μης κατά­στα­σης της Τουρ­κί­ας με αυτό (ανα­θε­ω­ρή­θη­κε το καθε­στώς τους επί το ευνοϊ­κό­τε­ρο για την Τουρ­κία με τη Συν­θή­κη του Μοντρέ 1936). Ακό­μη, η Συν­θή­κη της Λοζά­νης προ­έ­βλε­πε ελλη­νι­κή κυριαρ­χία των νησιών Σαμο­θρά­κη, Λήμνος, Λέσβος, Χίος, Σάμος και Ικα­ρία, απο­στρα­τι­κο­ποί­η­ση των τεσ­σά­ρων τελευ­ταί­ων και απα­γό­ρευ­ση υπερ­πτή­σε­ων πάνω από αυτά. Μη κατα­βο­λή πολε­μι­κής απο­ζη­μί­ω­σης από την Ελλά­δα και σε αντάλ­λαγ­μα παρα­χώ­ρη­ση του τρι­γώ­νου του Κάρα­γατς (παλαιά Ορε­στιά­δα) στην Τουρ­κία, όπου υπήρ­χε σιδη­ρο­δρο­μι­κός σταθ­μός, ανα­γκαί­ος για το δίκτυο μετα­φο­ρών στο και­νού­ριο τουρ­κι­κό κρά­τος. Ανα­γνώ­ρι­ση της προ­σάρ­τη­σης της Κύπρου από τη Μεγά­λη Βρε­τα­νία. Από­δο­ση των Δωδε­κα­νή­σων στην Ιτα­λία⁶.

Οι θρησκευτικές και εθνικές μειονότητες

Η Συν­θή­κη της Λοζά­νης ενσω­μά­τω­σε και τη σύμ­βα­ση περί (υπο­χρε­ω­τι­κής) ανταλ­λα­γής των ελλη­νι­κών και τουρ­κι­κών πλη­θυ­σμών της 30ής Ιανουα­ρί­ου 1923 με εξαί­ρε­ση τους Ελλη­νες Κων­στα­ντι­νού­πο­λης, Ιμβρου και Τενέ­δου και τους μου­σουλ­μά­νους της Δυτι­κής Θρά­κης, ενά­ντια συχνά και στην επι­θυ­μία των πλη­θυ­σμών. Ακο­λού­θη­σαν για Ελλη­νες και Τούρ­κους πρό­σφυ­γες: Οι άθλιες συν­θή­κες δια­βί­ω­σης και στέ­γα­σης, οι θάνα­τοι από ασθέ­νειες και υπο­σι­τι­σμό, η προ­βλη­μα­τι­κή απο­κα­τά­στα­ση, η εργα­σια­κή εκμε­τάλ­λευ­ση και ο ρατσισμός.

Και αν εξε­τά­σει κανείς το αρχεια­κό υλι­κό από τις δια­πραγ­μα­τεύ­σεις στη Λοζά­νη, όπως και στα παζά­ρια κατά τη διάρ­κεια του Α΄ Παγκο­σμί­ου ιμπε­ρια­λι­στι­κού Πολέ­μου⁷ και μετά από αυτόν θα δει την επί­κλη­ση των μειο­νο­τή­των ως μέσο πίε­σης πάντα για κάποιο εδα­φι­κό ή οικο­νο­μι­κό όφε­λος υπέρ της αστι­κής τους τάξης και την αδια­φο­ρία φυσι­κά για τις μειο­νό­τη­τες στη συνέ­χεια. Για παρά­δειγ­μα, Ελλά­δα και Τουρ­κία είχαν στον σχε­δια­σμό τους την απο­μά­κρυν­ση των αλλο­ε­θνών πλη­θυ­σμών από το εσω­τε­ρι­κό τους και για την υλο­ποί­η­σή της απο­δέ­χτη­καν την απο­μά­κρυν­ση και του δικού τους πλη­θυ­σμού από το άλλο κρά­τος. Η Μεγά­λη Βρε­τα­νία πάλι επι­κα­λού­με­νη την ασφά­λεια των πλη­θυ­σμών στη Μοσού­λη επε­νέ­βη στρα­τιω­τι­κά και δημιούρ­γη­σε τετε­λε­σμέ­να ως προς την από­δο­ση της περιο­χής στην ίδια. Ο Μενέ­λα­ος Λου­ντέ­μης απο­δί­δει λογο­τε­χνι­κά τα παρα­πά­νω: «Υστε­ρα έπε­σαν τα μεγά­λα χατζά­ρια Ανα­το­λή και Δύση. Κόψα­νε, ράψα­νε. Φκιά­ρι­σαν τους ανθρώ­πους σαν πράγ­μα, το πέτα­ξαν όπου θέλα­νε, στή­σα­νε τον νόμο του ληστή»⁸.

Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, τα καπι­τα­λι­στι­κά κρά­τη αντι­με­τώ­πι­σαν σε κάθε φάση το ζήτη­μα των μειο­νο­τή­των ανά­λο­γα με το κάθε φορά συμ­φέ­ρον τους.

Το ΣΕΚΕ (Κ) απέναντι στη Συνθήκη της Λοζάνης

Το ΣΕΚΕ (Κ), στα­θε­ρά θεω­ρού­σε ότι παρά την ύπαρ­ξη μιας «Συν­θή­κης Ειρή­νης», όσο υφί­στα­ται καπι­τα­λι­σμός η ταξι­κή εκμε­τάλ­λευ­ση παρα­μέ­νει ανε­ξαρ­τή­τως εθνι­κό­τη­τας και κατα­γω­γής. Ταυ­τό­χρο­να, από την αρχή δρα­στη­ριο­ποι­ή­θη­κε υπέρ των θυμά­των της Μικρα­σια­τι­κής Εκστρα­τεί­ας στη­ρί­ζο­ντας τα αιτή­μα­τα των προ­σφύ­γων, των Ενώ­σε­ων Χήρων και Ορφα­νών, των Ανα­πή­ρων Πολέ­μου και των Συλ­λό­γων Παλαιών Πολε­μι­στών. Η από­φα­ση του ΣΕΚΕ (Κ) για τη Συν­θή­κη της Λοζά­νης εκτι­μού­σε ότι «όλα τα μεγά­λα προ­βλή­μα­τα (οικο­νο­μι­κά, κοι­νω­νι­κά, δημο­σιο­νο­μι­κά), τα οποία μας εκλη­ρο­νό­μη­σε ο ιμπε­ρια­λι­στι­κός πόλε­μος παρα­μέ­νουν άλυ­τα»⁹.

Η Συν­θή­κη της Λοζά­νης κατα­δι­κά­στη­κε και από το δελ­τίο της Κομ­μου­νι­στι­κής Διε­θνούς: «Ποτέ στο παρελ­θόν μια ειρή­νη δεν κόπη­κε και ράφτη­κε τόσο άγαρ­μπα όσο αυτή η ειρή­νη. […] Το συνέ­δριο στή­θη­κε με σκο­πό να εδραιώ­σει τα δικαιώ­μα­τα των Αγγλων, Γάλ­λων και Αμε­ρι­κα­νών καπι­τα­λι­στών στην Ανα­το­λή. […] Εντός των συνό­ρων αυτής της νέας τουρ­κι­κής επι­κρά­τειας, η τουρ­κι­κή εθνι­κό­τη­τα είναι από­λυ­τα κυρί­αρ­χη, αφού οι Αρμέ­νιοι και οι Ελλη­νες, στο μεγα­λύ­τε­ρο μέρος τους, είτε εκδιώ­χθη­καν είτε εξο­ντώ­θη­καν. Αυτός ο πόλε­μος εξο­λό­θρευ­σης κατά των Ελλή­νων και των Αρμε­νί­ων δεν προ­έ­κυ­ψε μονά­χα ως προ­ϊ­όν εθνι­κι­στι­κών κινή­τρων, αλλά και από το γεγο­νός ότι οι γηγε­νείς αυτών των δύο εθνών απο­τε­λού­σαν τη συντρι­πτι­κή πλειο­ψη­φία των αστι­κών επαγ­γελ­μά­των. […] Η σοβιε­τι­κή εξου­σία έχει συνεί­δη­ση ότι αυτή η συμ­φω­νία αντα­να­κλά τη δοσμέ­νη ισορ­ρο­πία δυνά­με­ων. Τη στιγ­μή που αυτή η ισορ­ρο­πία αλλά­ξει, θα προ­κύ­ψουν νέες κατα­στά­σεις»¹⁰.

Μερικά συμπεράσματα

Η ιμπε­ρια­λι­στι­κή ειρή­νη είναι συνέ­χι­ση του ιμπε­ρια­λι­στι­κού πολέ­μου με άλλα μέσα και σε άλλο πλαί­σιο και όχι η απά­ντη­ση σε αυτόν. Επο­μέ­νως, η όποια ιμπε­ρια­λι­στι­κή «Συν­θή­κη Ειρή­νης» απο­τυ­πώ­νει την ισορ­ρο­πία ισχύ­ος, τις αντι­θέ­σεις και τις ανά­γκες των καπι­τα­λι­στι­κών κρα­τών κατά τη στιγ­μή την οποία υπο­γρά­φε­ται, και νομο­τε­λεια­κά ουδέ­πο­τε μπο­ρεί να είναι «δίκαιη» ή για πάντα «στα­θε­ρή». Ούτε ποτέ λει­τουρ­γεί υπέρ των εργα­τι­κών λαϊ­κών στρω­μά­των της οποιασ­δή­πο­τε χώρας, νική­τριας ή ηττη­μέ­νης, και ουδέ­πο­τε παρα­βλέ­πει την ανι­σο­με­τρία μετα­ξύ των περισ­σό­τε­ρο και λιγό­τε­ρο ισχυ­ρών καπι­τα­λι­στι­κών κρα­τών. Το ίδιο και σήμε­ρα στο Αιγαίο η αμφι­σβή­τη­ση των κυριαρ­χι­κών δικαιω­μά­των, οι κούρ­σες εξο­πλι­σμών, τα σχέ­δια πολέ­μου όπως και η επι­δί­ω­ξη «επώ­δυ­νων συμ­βι­βα­σμών» και συνεκ­με­τάλ­λευ­σης του Αιγαί­ου είναι επι­λο­γές αλλη­λο­τρο­φο­δο­τού­με­νες και όχι αντι­τι­θέ­με­νες, δια­μορ­φού­με­νες με βάση τους υπο­λο­γι­σμούς των αστι­κών τάξε­ων στο πλαί­σιο των ενδοϊ­μπε­ρια­λι­στι­κών αντι­θέ­σε­ων. Για αυτό και είναι εξ ορι­σμού αντι­λαϊ­κές στο σύνο­λό τους.

Το ίδιο ισχύ­ει και για τις ανα­θε­ω­ρή­σεις της όποιας ιμπε­ρια­λι­στι­κής «Συν­θή­κης Ειρή­νης». Αλλω­στε, όσο διε­ξά­γε­ται ένας ιμπε­ρια­λι­στι­κός πόλε­μος πάντα προ­ε­τοι­μά­ζε­ται κάποια ιμπε­ρια­λι­στι­κή «Συν­θή­κη Ειρή­νης», και από την άλλη από την επο­μέ­νη μιας «Συν­θή­κης Ειρή­νης» πάντα προ­ε­τοι­μά­ζε­ται ένας πόλε­μος, αφού κάθε αστι­κό κρά­τος επι­διώ­κει μια ευνοϊ­κή για αυτό ανα­θε­ώ­ρη­σή της. Κάποιου είδους ανα­θε­ώ­ρη­ση είναι και τα πρό­σφα­τα ΝΑΤΟι­κά έγγρα­φα τα οποία χρη­σι­μο­ποιούν τον όρο «τουρ­κι­κά στε­νά» ή προσ­διο­ρί­ζουν την Κύπρο με συντε­ταγ­μέ­νες και όχι την επί­ση­μη και ανα­γνω­ρι­σμέ­νη ονο­μα­σία της.

Εν γένει το καπι­τα­λι­στι­κό σύστη­μα, ανε­ξάρ­τη­τα από τη φάση στην οποία βρί­σκε­ται μια χώρα, βρί­σκε­ται παγκο­σμί­ως στην επο­χή της παρακ­μής του. Ως εκ τού­του οι όποιες εγχώ­ριες αστι­κές τάξεις είναι στην επο­χή μας αντι­δρα­στι­κές δυνά­μεις και δεν μπο­ρούν να επι­λύ­σουν προ­βλή­μα­τα τα οποία επέ­λυαν παλαιό­τε­ρα σε προ­ο­δευ­τι­κή κατεύ­θυν­ση. Για παρά­δειγ­μα σε σχέ­ση με τις ανά τον κόσμο εθνό­τη­τες και μειο­νό­τη­τες και τα δικαιώ­μα­τά τους τα αστι­κά κρά­τη και διε­θνείς ιμπε­ρια­λι­στι­κές ενώ­σεις είτε τις κατα­πιέ­ζουν είτε τις χρη­σι­μο­ποιούν ως πρό­σχη­μα για τις επεμ­βά­σεις, την επι­διω­κό­με­νη αύξη­ση της επιρ­ρο­ής τους και την πρό­κλη­ση πολέ­μων. Σε κάθε περί­πτω­ση, οι εργα­τι­κές — λαϊ­κές δυνά­μεις και της πλειο­νό­τη­τας και της μειο­νό­τη­τας είναι τα θύμα­τα των ιμπε­ρια­λι­στι­κών αντα­γω­νι­σμών και συμφερόντων.

Η καρι­κα­τού­ρα των Derso & Kelèn για την υπογραφή

Το ταξι­κό στοι­χείο είναι πάντα παρόν και κυρί­αρ­χο. Οι λαοί όσο δεν στοι­χί­ζο­νται με την αστι­κή τους τάξη και το διε­θνές ιμπε­ρια­λι­στι­κό σύστη­μα, όσο αντι­τάσ­σο­νται σε όλα τα αστι­κά σενά­ρια ό,τι και αν γρά­φουν (εθνι­κι­σμός — επι­θε­τι­κό­τη­τα — κοσμο­πο­λι­τι­σμός — συνεκ­με­τάλ­λευ­ση), όσο αγω­νί­ζο­νται μαζί ανε­ξάρ­τη­τα από εθνό­τη­τα, φυλή ή θρη­σκεία, τόσο ανοί­γουν δρό­μο για την ειρή­νη, για τη δίκαιη επί­λυ­ση των όποιων ανι­σο­τι­μιών, για την κατάρ­γη­ση της ταξι­κής εκμε­τάλ­λευ­σης, για τον σοσια­λι­σμό — κομμουνισμό.

1. Σημειώ­σεις:
2. Νίκος Ψυρού­κης, «Η Μικρα­σια­τι­κή Κατα­στρο­φή 1918–1923», εκδό­σεις «Επι­και­ρό­τη­τα», Αθή­να 1982, σ. 44.
3. Καρλ Μαρξ, «Το Κεφά­λαιο», τόμος 1, εκδό­σεις «Σύγ­χρο­νη Επο­χή» Αθή­να 2002, σ. 785.
4. Sevtap Demirci, «The Lausanne Conference: The evolution of Turkish and British diplomatic strategies, 1922–1923», Phd, LSE, 1997, σ. 58.
5. «Μετά την εξω­τε­ρι­κήν ειρή­νη να τερ­μα­τι­σθή ο εμφύ­λιος πόλε­μος. Ο Βενι­ζέ­λος προς την επα­νά­στα­σιν», «Ελεύ­θε­ρον Βήμα», 26.7.1923.
6. Ανα­στά­σης Γκί­κας, «Οι λαοί στη μέγ­γε­νη των εθνι­κών αστι­κών επι­διώ­ξε­ων και των ιμπε­ρια­λι­στι­κών αντα­γω­νι­σμών», στο «Ιμπε­ρια­λι­στι­κή εκστρα­τεία και Μικρα­σια­τι­κή Κατα­στρο­φή», εκδό­σεις «Σύγ­χρο­νη Επο­χή», 2022, σ. 21–91.
7. Συν­θή­κη Λοζά­νης όπως ανα­κτή­θη­κε από το hellenicparliament.gr.
8. Στη διάρ­κεια του πολέ­μου, οι δυνά­μεις της Αντάτ αξιο­ποιούν την υπαρ­κτή κατα­πί­ε­ση των μειο­νο­τή­των στα εδά­φη της Οθω­μα­νι­κής Αυτο­κρα­το­ρί­ας, τους έτα­ζαν ανε­ξαρ­τη­σία αν ξεση­κώ­νο­νταν ενα­ντί­ον του σουλ­τά­νου. Ομως οι μετα­πο­λε­μι­κές εξε­γέρ­σεις των αρα­βι­κών πλη­θυ­σμών κατε­στά­λη­σαν από τη Γαλ­λία και τη Μεγά­λη Βρε­τα­νία, ενώ άλλες μειο­νό­τη­τες όπως οι Ελλη­νες και οι Αρμέ­νιοι, οι Κούρ­δοι, οι Ασσύ­ριοι αφέ­θη­καν στην τύχη τους.
9. Αντω­νία Γ. Καφε­τζά­κη, «Εικό­νες του Μικρα­σιά­τη πρό­σφυ­γα στη μεσο­πο­λε­μι­κή πεζο­γρα­φία», Διδα­κτο­ρι­κή Δια­τρι­βή, Πάντειο Πανε­πι­στή­μιο, Αθή­να, 1999. σελ. 156–166.
10. Το ΚΚΕ «Επί­ση­μα Κεί­με­να», τόμος 1, εκδό­σεις «Σύγ­χρο­νη Επο­χή», Αθή­να 1974, σ. 308.
11. Inernational Press Correspondence, τόμος 3, αρ. 55 (33), 9.8.1923, σ. 585–586.

Βασί­λης ΜΟΣΧΟΣ
Μέλος του Τμή­μα­τος Ιστο­ρί­ας της ΚΕ του ΚΚΕ

Ανα­δη­μο­σί­ευ­ση από το Ριζο­σπά­στη

Οι Alois Derso (1888–1964) και ο Emery Kelèn (1896–1978) ήταν δύο διε­θνούς φήμης καρι­κα­του­ρί­στες (βασι­κά πολι­τι­κής σάτι­ρας), ουγ­γρι­κής κατα­γω­γής, που εργά­στη­καν 15 χρό­νια στην Κοι­νω­νία των Εθνών _με αρκε­τές για τη διά­σκε­ψη της Λωζά­νης. Η ενερ­γός περί­ο­δος της συνερ­γα­σί­ας τους ήταν ~30 χρό­νια (1920–1950)