Γράφει η Ελένη Βογιατζάκη //
Τον 19 αιώνα, πολλοί στοχαστές προβληματίστηκαν πάνω στην ιδέα εάν η τέχνη έπρεπε να έχει ρόλο στο νέο κοινωνικοπολιτικό σύστημα, αν μπορεί και πρέπει να επηρεάσει, να βοηθήσει την κοινωνία και ποιος είναι ο ρόλος του καλλιτέχνη — πολίτη απέναντι στην κοινωνία. Αν οι υποχρεώσεις αυτές (του καλλιτέχνη — πολίτη) πρέπει να έρχονται δευτέρες η μήπως πρέπει να προηγούνται των υποχρεώσεων του απέναντι στην τέχνη. Διατυπώθηκαν έτσι δύο απόψεις η μία είναι ‘Η τέχνη για την τέχνη’ και η άλλη ‘Η τέχνη για την κοινωνία’.
Εδώ θα επιχειρήσουμε να μελετήσουμε πως εφαρμόστηκε «το δόγμα η Τέχνη για την κοινωνία» στη Ρωσία μετά την Οκτωβριανή επανάσταση του 1917 μέχρι το 1924 και το πως και εάν η Τέχνη κατάφερε να εκφράσει και να μετουσιώσει καλλιτεχνικά τα λαϊκά συμφέροντα , με ποιους πρωτοπόρους , ποιά κινήματα και ποιο τρόπο εκφράστηκε , υπό την επίδραση των επαναστατικών εξελίξεων, στην Νέα εποχή που άνοιξε για την Ρωσία, αλλά και την ανθρωπότητα, η Οκτωβριανή επανάσταση του 1917.
Ο 19ος αιώνας έφερε ριζικές αλλαγές στην κοινωνική θέση του καλλιτέχνη και έθεσε πρωτόγνωρα προβλήματα, για την σχέση του καλλιτέχνη με την τέχνη του και τους συνανθρώπους του. Η πολιτική σκηνή χαρακτηριζόταν από έντονο πόθο για ατομική ελευθερία , τα ερωτήματα όσο αφορά την τέχνη ήταν πολλά και οι στοχαστικοί καλλιτέχνες πάλεψαν με αυτά τα προβλήματα και τις συνέπειες τους.
Η έλευση της Οκτωβριανής επανάστασης άλλαξε όλο το είναι της ρωσικής κοινωνίας και επηρέασε τις ιδεολογικές αλλά και πολιτισμικές εξελίξεις σε όλο τον κόσμο , με τα κινήματα και τις τάσεις που επικράτησαν. Υπήρξαν καλλιτέχνες που εμπνεύστηκαν από τις ιδέες της, και στρατεύθηκαν στην υπόθεση της επανάστασης του Οκτώβρη 1917.
Την αλλαγή αυτή την ακολούθησαν πολλά κινήματα και όπως σημειώνει ο john Bowlt. Αυτό που πραγματικά εντυπωσιάζει είναι ότι κατά την περίοδο 1917–22, μια περίοδο κοινωνικών αναταραχών, καταστροφικών μεταναστεύσεων ‚οικονομικού μαρασμού, αποκλεισμού από τη Δύση και του εμφυλίου πολέμου, οι νέοι Ρώσοι καλλιτέχνες δεν υποτίμησαν τη δύναμη της τέχνης και της λογοτεχνίας.
O Λένιν ίδρυσε, σχεδόν αμέσως, το Κομισαριάτο της Διαφώτισης, αναδιοργανώθηκαν σχολές καλών τεχνών, συστάθηκαν δεξαμενές σκέψης για την τέχνη και την ιστορία, κρατικοποιήθηκαν ιδιωτικές σχολές , με το σύνθημα η τέχνη ανήκει στο λαό . Η τέχνη γίνεται, σύμφωνα με τη ρήση του Λένιν, η φωνή της επανάστασης.
Αρχίζουν να ιδρύονται νέοι θεσμοί και ιδρύματα που υποστήριζαν την τέχνη της πρωτοπορίας. Η σχέση καλλιτεχνών με την κυβέρνηση των Μπολσεβίκων, ήταν ελεύθερη και δημιουργική και σε αυτό , έπαιξε ρόλο ο Λαϊκός κομισάριος Ανατόλι Λουναράσκι, αναπτύσσοντας μια πρωτόγνωρη συνεργασία μεταξύ της τέχνης και της πολιτικής.
Το 1919 ο Λουναράσκι ανακοίνωσε «Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Τέχνη της παραγωγής βρίσκεται εγγύτερα στην ανθρώπινη ζωή από την καθαρή τέχνη»
Η νέα κρατική πολιτική ‑υπό τον Επίτροπο Λαϊκής Παιδείας Λουνατσάρσκι- εθνικοποιεί και κοινωνικοποιεί τις πολιτιστικές και εκπαιδευτικές δομές, τα μουσεία, τις πινακοθήκες. Στηρίζει τους μοντέρνους εικαστικούς αγοράζοντας έργα τους. Χρηματοδοτεί σημαντικά θέατρα (π.χ. το θέατρο τέχνης Στανισλάβσκι) και υποστηρίζει θερμά νέες παραγωγές (π.χ. την επιθεώρηση Μυστήριο- Μπούφ του Μαγιακόφσκι, σε σκηνοθεσία Μέγιερχολντ και σκηνικά/κοστούμια Μάλεβιτς). Το θέατρο, όπως επίσης και οι εικαστικές τέχνες, έχουν την τιμητική τους. Οργανώνονται πολυθεάματα σε ανοιχτούς χώρους, συχνά με την συμμετοχή του ίδιου του κοινού σε ρόλο ηθοποιού .
Η Μαρία Τσαντσάνογλου, Διευθύντρια του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης σημειώνει: «Έως το 1917, η σχέση των καλλιτεχνών της ρωσικής πρωτοπορίας με την εξουσία ήταν αιρετική και αντιδραστική. Η «αναρχική» περίοδος των καλλιτεχνών της ρωσικής πρωτοπορίας , περνά μέσα από το πριμιτιβισμό, τον ραγιονισμό και τον κυβοφουτουρισμό και από τους πρώιμους πειραματισμούς καλλιτεχνών όπως ο Μιχαήλ Λαριόνοφ και η Ναταλία Γκοντσαρόβα, η Όλγα Ροζάνοβα και ο Αλεξέι Κρουτσόνιχ .Γρήγορα η αναρχία του ταυτίζεται με την συλλογική δράση αλλά αποκτά και μια μηδενιστική τάση με τον Καζιμίρ Μάλεβιτς και την θεωρία του σουπρεματισμού».
Στο πλαίσιο της «σουπρεματικής» θεωρίας είχε δημιουργηθεί ένα πρότζεκτ που ονομάστηκε «Δυναμική Πόλη» . Ξεκίνησε ως μία πρόταση κατέληξε ως ένα από τα πλέον ουτοπικά έργα τέχνης της ρωσικής πρωτοπορίας», τονίζει η Μαρία Τσαντσάνογλου. Το έργο όπως λέει, «αντικατοπτρίζει επίσης τη γοητεία που ένιωσαν πολλοί καλλιτέχνες για τις θεωρίες των κοσμικών, αστρονομικών φαινομένων και το ενδιαφέρον τους για την κατάκτηση του διαστήματος και τη μελέτη του σύμπαντος.
Ο Καζιμίρ Μάλεβιτς (1878 – 1935) , ένας από τους πλέον πολυδιάστατους και ριζοσπαστικούς καλλιτέχνες της πρωτοπορίας ‚πέρασε από τον ιμπρεσιονισμό και τον συμβολισμό των αρχών του 20ου αιώνα για να συνδεθεί στη συνέχεια με τον κυβοφουτουρισμό και να αναπτύξει την δική του θεωρία περί μη-αντικειμενικής ζωγραφικής, που της έδωσε το όνομα «σουπρεματισμός» που σύμφωνα με τον Μαλέβιτς, υποδηλώνει την υπεροχή του χρώματος πάνω σε όλα τα άλλα τεχνικά μέρη του πίνακα.
Οι αναζητήσεις του Μάλεβιτς κορυφώθηκαν με έργα στα οποία εγκατέλειψε ολότελα το χρώμα. Δημιούργησε το άσπρο τετράγωνο πάνω σε λευκό φόντο. Το τετράγωνο μόλις διαγράφεται και χάνεται κάθε ίχνος υλικότητας. Η αφαίρεση ήταν σχεδόν αδύνατον να προχωρήσει παραπέρα. Το 1919, ο ίδιος ο Μάλεβιτς ανακοίνωσε το τέλος του Σουπρεματισμού. Γράφει χαρακτηριστικά: «Ο Σουπρεματισμός φανέρωσε νέες δυνατότητες στη δημιουργική τέχνη. Στον Σουπρεματισμό του Μάλεβιτς εντάχθηκαν στην αρχή και οι Τάτλιν, και ο Ρότσενκο πριν διαφοροποιηθούν ριζικά.
Το έργο του Μάλεβιτς και κυρίως οι απόψεις του συγγενεύουν μ’ αυτές του Καντίνσκι, ο οποίος ήταν κορυφαία φυσιογνωμία της ρωσικής πρωτοπορίας, και κατά πολλούς o πατέρας της αφηρημένης ζωγραφικής.
Το κίνημα του, σοβιετικού Κονστρουκτιβισμού χαρακτηρίζει την δεκαετία του 1920 αποτελεί το τελευταίο μεγάλο κίνημα της Ρώσικης πρωτοπορίας .
Καλλιτέχνες όπως ο Τάτλιν, ο Ρότσενκο κι ο Κλούτσις , ανέλαβαν να φέρουν την τέχνη στη ζωή. Εγιναν εκφραστές μιας ωφελιμιστικής, λειτουργικής τέχνης, που έπρεπε να καλύπτει κοινωνικές ανάγκες και έδινε έμφαση στη χρηστικότητα και σίγουροι ότι η Τέχνη δεν αξίζει παρά μόνο ως εργαλείο που εξυπηρετεί κοινωνικό σκοπό, αναφωνούσαν ενθουσιασμένοι :«Τέχνη για το λαό! Τέχνη μέσα στη ζωή!».
Ιδιαίτερα, η ομάδα του Τάτλιν, υποστήριξε την κατάργηση της τέχνης του ξεπερασμένου αισθητισμού και ζητούσε από τους καλλιτέχνες που έκαναν κατασκευές στο χώρο, να αφήσουν αυτή την «ασχολία» και να αρχίσουν να φτιάχνουν πράγματα χρήσιμα για τον άνθρωπο, δηλαδή καρέκλες και τραπέζια, να κτίζουν φούρνους, σπίτια κτλ .
Η τέχνη, σύμφωνα με τους κονστρουκτιβιστές, έπρεπε να καλύπτει κοινωνικές ανάγκες, να είναι ωφελιμιστική και λειτουργική. Έπρεπε να επιδιώκει με διάφορες δράσεις να κινητοποιήσει αποτελεσματικά τον θεατή, είτε ως άτομο, είτε ως μέλος κοινωνικών κατηγοριών και αυτό, όχι μέσα από μια ειδική μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης, αλλά μέσα από τη σύνθεση διαφορετικών καλλιτεχνικών μορφών, όπως η αφίσα, η φωτογραφία, η ζωγραφική, η κατασκευή, η τυπογραφία η γλυπτική, η αρχιτεκτονική, και άλλες μορφές μαζικής τέχνης.. Σκοπός του καλλιτέχνη ήταν να βελτιώσει την πνευματική κατάσταση της κοινωνίας μέσα στην οποία ζει.
Εστία του κονστρουκτιβισμού ήταν τα ΒΧΟΥΤΕΜΑΣ (Ανώτερα Κρατικά Καλλιτεχνικά και Ελεύθερα Εργαστήρια Πετρούπολης –ΣΒΟΜΑΣ, Ανώτερα Τεχνικά Καλλιτεχνικά Εργαστήρια Μόσχας –ΙΝΧΟΥΚ, ΟΥΝΟΒΙΤΣ ( Σχολή Επιβεβαίωσης Νέας Τέχνης ) , .σχολές αρχιτεκτονικής και σχεδίου που χρηματοδοτούνταν από την κυβέρνηση.
Δημιουργούνται επίσης πρωτοβουλίες πολιτιστικών δικτύων και λεσχών, που οργανώνουν απαγγελίες ποιημάτων και μαθήματα, όπως το δίκτυο της ΠΡΟΛΕΤΚΟΥΛΤ.
Την διεύθυνση και την διδασκαλία αναλαμβάνουν σπουδαίοι καλλιτέχνες όπως ο Καντίσκυ, Σαγκάλ, Μάλεβιτς, Τάτλιν, Ροζάνοβα, Μέγιερχολντ κ.α.
Σκοπός των εργαστηρίων ήταν να δημιουργήσουν καλλιτέχνες εκπαιδευμένους στην βιομηχανική κατασκευή και την αρχιτεκτονική και δασκάλους που θα αναλάμβαναν τη νέα καλλιτεχνική παιδεία.
Το έργο-σύμβολο του κονστρακτουκτιβιστικού κινήματος είναι ο «Πύργος» του Ταλτίν, ένα μνημείο της 3ης Διεθνούς, που του ανατέθηκε από το Λαϊκό Επιτροπάτο Παιδείας το 1919 αλλά, δυστυχώς, έμεινε στο στάδιο της μακέτας ‚καθώς ήταν αδύνατον να πραγματοποιηθεί με τα τεχνικά μέσα της εποχής . Το έργο αυτό αναπαριστά την σπειροειδή εξέλιξη της ιστορίας και ο Μαγιακόφσκι το χαιρέτησε ως το πρώτο Οκτωβριανό αντικείμενο.
Τον χειμώνα του 1918–1919, εποχή του Εμφύλιου και της μεγάλης πείνας, ο Λένιν εμπνεύστηκε και ανέθεσε το Πρόγραμμα της Μνημειακής Προπαγάνδας. Δεκάδες αγάλματα και μνημεία υψωθήκαν στην Μόσχα, αφιερωμένα σε μορφές και ιδέες της Επανάστασης, ενώ εξωτερικοί τοίχοι κτιρίων και τραμ, παραδοθήκαν για εικονογράφηση στους Σουμπρεματιστές.
Το Νοέμβριο του 1918 ο Λένιν έστειλε το πρώτο τρένο «αγκίτ-προπ» (αγκιτάτσιας και προπαγάνδας) για να βοηθήσει στην ενοποίηση της υπαίθρου. Τα βαγόνια του ήταν εξωτερικά εικονογραφημένα και φορτωμένα με έντυπο υλικό, βιβλία και μπροσούρες. Σε ένα από αυτά , γινόταν προβολές ταινιών στα πλήθη που συγκεντρώνονταν στις στάσεις. Θα ακολουθούσαν δεκάδες τέτοια τρένα, με τις λαμαρίνες τους ζωγραφισμένες από την πρωτοπορία και στολισμένα με στίχους του Μαγιακόβσκι, που διέτρεχαν τα μέτωπα του εμφύλιου και τις απελευθερωμένες από τους Λευκούς περιοχές, οργανώνοντας συγκεντρώσεις και προβάλλοντας «επίκαιρα» εποχής. Το υλικό τραβούσαν εκατοντάδες νεαροί κάμεραμεν που επέβαιναν σ’ αυτά και τελούσαν υπό την καθοδήγηση κυρίως του νεαρού φουτουριστή ποιητή Ντζίγκα-Βερτόφ, και πρόβαλλαν στις στάσεις τους ταινίες και «επίκαιρα» εποχής σε ανθρώπους που δεν είχαν δει κινηματογράφο Αυτοί οι πειραματισμοί οδήγησαν το 1923 στην εύρεση του ντοκιμαντέρ.
Ο «νεογέννητος» τομέας του κινηματογράφου γράφει λαμπρές σελίδες στην ιστορία της «7ης Τέχνης». Μορφές όπως ο Κουλέσοφ με το «πειραματικό εργαστήρι», ο Τζίγκα ‑Βέρτοφ με τον «κινηματογράφο – μάτι», πρόδρμο
των ντοκυμαντέρ, την πρωτότυπη τεχνική μοντάζ – σοκ («Απεργία» το 1924, «Το θωρηκτό Ποτέμκιν» Αϊζενστάιν το 1925, «Οκτώβρης» το 1927 κ.α) Καλλιτέχνες όπως ο Λισίτσκι o Κλούτσις o Ρόντσενκο, υπηρετήσαν την Επανάσταση με αφίσες και αλλά μέσα προβολής μηνυμάτων (ήχος- εικόνα- κίνηση). Ο Ροντσένκο, ο Λισίτσκι με αφίσες και τρισδιάστατα έργα, η Πόποβα με πρωτοποριακές τεχνικές στη σκηνογραφία, οι Ιόγκανσον, Στεπάνοβα, τα σκηνοθετικά εγχειρήματα των Εβρέινοφ και Μέγιερχολντ, οι Βερτόφ, Ντοβζένκο, Πουντόβκιν, Αϊζενστάιν είναι μερικά μόνο ονόματα και παραδείγματα της Πρωτοπορίας και των επιτευγμάτων της.
Αξίζει να σημειωθεί η συμβολή της στη σύγχρονη αρχιτεκτονική με τις σχολές των σχεδιαστών να πρωτοπορούν παγκοσμίως.
Και όπως υποστηρίζει ο Ράσκιν,» Τα μεγάλα αρχιτεκτονικά έργα έχουν βαθειά επίδραση στην κοινωνία στην οποία γεννούνται»
Εξίσου και στο θέατρο πραγματοποιούνται πειραματισμοί στους οποίους , το κοινό συμμετέχει ενεργά .Όλα αυτά έδιναν την ευκαιρία στους καλλιτέχνες να περάσουν το μήνυμα της δημιουργίας του νέου κόσμου προς τους εργάτες και αγρότες ‚να αποκτήσουν ένα σημείο επαφής μαζί τους .-Το 1919 ο Λουναράσκι ανακοίνωσε «δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Τέχνη της παραγωγής βρίσκεται εγγύτερα στην ανθρώπινη ζωή από την καθαρή τέχνη».
Όλες αυτές οι δράσεις είχαν ως στόχο τη δημιουργία νέων συμβόλων της μετ’ επαναστατικής εποχής , απαραιτήτων για την ιδεολογική καθοδήγηση του προλεταριάτου και των αγροτών, που ήταν σε μεγάλο βαθμό αναλφάβητοι.
Η σφραγίδα της ρώσικης πρωτοπορίας ουσιαστικά συνέβαλε και επηρέασε όλο το καλλιτεχνικό παγκόσμιο στερέωμα στον 20ο αιώνα και μπόλιασε τους δημιουργούς με το “σαράκι” για μια τέχνη που δε θα απευθύνεται σε μια ελίτ, αλλά απευθύνεται στο λαό, γιατί διηγείται και αποτυπώνει τη δική του ιστορία για απελευθέρωση. Στα πλαίσια της μεγάλης κληρονομίας της Οκτωβριανής επανάστασης, οφείλουμε να αναδείξουμε, να μελετήσουμε και να διδαχτούμε από τον πλούτο που άφησε ως πολύτιμη παρακαταθήκη σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής.
Οι ζωγράφοι, οι ποιητές, οι μουσικοί, οι καλλιτέχνες, οι διανοούμενοι, ο καθένας και η καθεμιά με το δικό τους τρόπο, με τα έργα τους κατέγραψαν και εξέφρασαν εκείνη την απίστευτη περίοδο, τη γεμάτη ελπίδες, ήττες, ερμηνείες της έννοιας δημοκρατία, εξουσία, ανατροπή, συλλογικότητα και επανάσταση.
Η Ρώσικη Επανάσταση άλλαξε την πορεία της ανθρωπότητας κι εξακολουθεί σαν όραμα να εμπνέει τόσο τους εργαζόμενους όσο και τους καλλιτέχνες σε παγκόσμια κλίμακα. Τα όρια ανάμεσα στις τέχνες είχαν σπάσει με την συναρπαστική έκρηξη των τεχνών και την απελευθέρωση της φαντασίας και της δημιουργικότητας των καλλιτεχνών της Ρωσικής Πρωτοπορίας που έφερε στο προσκήνιο η Ρώσικη Επανάσταση. . Ελευθέρωσαν τη σκέψη, μια ελευθερία με ανοιχτά όρια που φτάνει μέχρι σήμερα να εμπνέει από τις γραφικές τέχνες και την αρχιτεκτονική, μέχρι τη φιλοσοφική ανάλυση .
Η τέχνη και οι καλλιτέχνες της εποχής 1917–1924 προσέφεραν πνευματικά ‚προβλημάτισαν καλλιτεχνικά , και τελικά επηρέασαν θετικά ολόκληρη την κοινωνία και έδωσαν στον λαό της εποχής , πνευματική τροφή και κοινωνική απελευθέρωση, δημιουργήθηκε έτσι ένας γενικότερος προβληματισμός που άνοιξε νέους δρόμους , δίδαξε νέα ήθη και νέες μεθόδους και γεννήθηκε , μια νέα κουλτούρα στην μετά επαναστατική Ε.Σ.Σ.Δ , που επηρέασε τελικά όλο τον τότε πολιτισμένο κόσμο.
Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΗΤΑΝ ΤΕΡΑΣΤΙΑ, ΗΤΑΝ ΗΓΕΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΚΗ , για αυτό δικαίως έχει χαρακτηριστεί αυτή η εποχή , ως η εποχή ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ …
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
BEARDSLAY MONROE (Ιστορία των Αισθητικών Θεωρείων) Εκδόσεις Νεφέλη.
Βαλαβάνη Νάντια (Ρωσικός μοντερνισμός και Καλλιτεχνική Πρωτοπορία).
ΜΗΛΙΑΡΟΝΙΚΟΛΑΚΗ, KOYΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΙΣΗ 2011-Τευχος 6. (Ρώσικη πρωτοπορία. Μια κριτική επισκόπηση)
ΙΔΕΟΓΡΑΦΗΜΜΑΤΑ by Dhmellhn (Η Ρώσικη Πρωτοπορία)
ΧΡ. ΝΑΝΟY : «ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΤΗ ΡΩΣΙΚΗ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ: AΠΟ ΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΟΥΤΟΠΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΣΙΡΑΚΗΣ :Εφημερίδα Πριν <Οκτώβρης 1917 και επανάσταση στις τέχνες>.
ΓΙΩΤΑ ΧΡΗΣΤΟΥ, «Aleksandr M. Rodchenko Ένας από τους επιφανέστερους εκπροσώπους της Ρωσικής Πρωτοπορίας »
ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΑΠΟΥΝΑΣ : «Τέχνη και επανάσταση – η ρώσικη εμπειρία του 1917»