Χρίστο Μπότεφ, ποιητής & επαναστάτης, κομμουνιστής & εθνικός ήρωας της Βουλγαρίας

Γρά­φει η Τασ­σώ Γαΐ­λα //
Αρθρο­γρά­φος-Ερευ­νή­τρια

25 Δεκέμ­βρη του 1848 (6 Ιανουα­ρί­ου με το νέο ημε­ρο­λό­γιο) και στο Καλό­φερ της τουρ­κο­κρα­τού­με­νης Βουλ­γα­ρί­ας η οικο­γέ­νεια του διδά­σκα­λου και συγ­γρα­φέα Μπό­τιο Πετ­κόφ απο­κτά το πρώ­το από τα 9 της παι­διά ‚τον Χρίστο …

Στύ­λω­σε και το δικό μου χέρι,
όταν εγερ­θεί ο σκλάβος,
μέσα στις γραμ­μές τ’ αγώνα
να βρώ κι εγώ τον τάφο!

Από­σπα­σμα από το αρι­στουρ­γη­μα­τι­κό ποί­η­μα ‘Η προ­σευ­χή μου’ που ο γεν­νη­μέ­νος τα Χρι­στού­γεν­να του 1848 Χρί­στο θα γρά­ψει γύρω στα 22 του χρό­νια και είναι ένα από τα 20 μόλις ποι­ή­μα­τα του. 20 ποι­ή­μα­τα που στά­θη­καν αρκε­τά να τον κατα­τά­ξουν στην κορυ­φή της Βουλ­γά­ρι­κης ποί­η­σης και να τον κάνουν μαζί με τον ένο­πλο του αγώ­να εθνι­κό ήρωα της Βουλγαρίας…

‘Η προ­σευ­χή μου’ όπου ο νεα­ρός ποι­η­τής εκφρά­ζει το φιλο­σο­φι­κο­ε­πα­να­στα­τι­κό του πιστεύω ‚καταγ­γέλ­λει τον Θεό των τυράν­νων και απευ­θύ­νει την προ­σευ­χή του στο Θεό των σκλά­βων, της αλή­θειας και της ελευ­θε­ρί­ας, προς το Θεό της επα­νά­στα­σης , το μονα­δι­κό Θεό, άξιο και ικα­νό να ακού­σει τον ενδό­μυ­χο πόθο του επα­να­στά­τη, του ποι­η­τή και του ανθρώ­που… Στί­χοι-όπως και όλη η ποί­η­ση του Μπό­τεφ- όπλο στον αγώ­να για την απε­λευ­θέ­ρω­ση του Έθνους από τον Τούρ­κι­κο ζυγό…( ‘Η προ­σευ­χή μου’ θεω­ρεί­ται ποί­η­μα σπά­νιας ποι­η­τι­κής ωραιότητας).

Ο Μπό­τιο Πετ­κόφ εθνο­δι­δά­σκα­λος του Βουλ­γά­ρι­κου έθνους δάσκα­λος στο Καλό­φερ για 25 χρό­νια διδά­σκει στο γιο του Χρί­στο τα πρώ­τα γράμ­μα­τα, τη Ρωσι­κή και Γαλ­λι­κή γλώσ­σα και κατό­πιν τον στέλ­νει να σπου­δά­σει-με υπο­τρο­φία- στην Οδησ­σό. Ρωσι­κό κλασ­σι­κό Γυμνά­σιο της Οδησ­σού, αργό­τε­ρα φοί­τη­ση σε Πανε­πι­στη­μια­κή Σχο­λή — που δεν θα την τελειώ­σει λόγω φτώ­χειας ‑ζωή για τον νεα­ρό Χρί­στο γεμά­τη έντα­ση, ανέ­χεια και πάθος για τα γράμ­μα­τα, τον κομ­μου­νι­σμό και την επα­νά­στα­ση του λαού του κατά των Τούρ­κων… Εδώ, στην Οδησ­σό όπου και βρί­σκε­τε ο Χρί­στο από τα 16 του χρό­νια, εδώ θα γνω­ρί­σει τους περισ­σό­τε­ρους από τους εξό­ρι­στους Ρώσους επα­να­στά­τες και δια­νο­ού­με­νους που θα τον επη­ρε­ά­σουν βαθύ­τα­τα. Εδώ θα γρά­ψει το πρώ­το του ποί­η­μα με τίτλο: ‘Στη μάνα μου’ που κατέ­πλη­ξε με την καλ­λι­τε­χνι­κή αρτιό­τη­τα του, εδώ θα δια­μορ­φω­θεί σιγά-σιγά σαν επα­να­στά­της με ξεκά­θα­ρη ιδεολογία.

Δεί­χνει ο λαός κι’ απά­νω στην ταφόπετρα
ιδρώ­τας απ’ το μέτω­πο κυλά­ει ματωμένος,
σε ζωντα­νό κορ­μί ο σταυ­ρός μπηγμένος,
και κατα­τρώ­ει σκου­ριά ροκα­νι­σμέ­να κόκκαλα…

Η συγκλο­νι­στι­κό­τε­ρη εικό­να της λαϊ­κής τυραν­νί­ας μέσα σε λίγους στί­χους του Χρίστο…

Για πές μου, πές μου φτω­χέ λαέ,
σ’ αυτό το λίκνο της σκλα­βιάς ποιος σε λικνίζει…

Ο Χρί­στο Μπό­τεφ το 1866 επέ­στρε­ψε στην Βουλ­γα­ρία και εργά­στη­κε σαν δάσκα­λος. «Ήρθε από τη Ρωσία –αφή­γη­ση συμπο­λί­τη του- εντε­λώς αλλιώ­τι­κος. Έλε­γε πως πρέ­πει να ελευ­θε­ρω­θού­με. Φτά­νει πια η τόση τυραν­νία, φτά­νει πια που κυβέρ­νη­σαν οι Τούρ­κοι… Έλε­γε πως πρέ­πει να βγαί­νο­με και να ασκού­μα­στε στα όπλα, πως πρέ­πει να ετοι­μα­ζό­μα­στε… να έχο­με φρό­νη­μα… και τότε η Ρωσία μπο­ρεί να έρθει να βοη­θή­σει…. Συχνά μιλού­σε για σοσια­λι­σμό… Η νεο­λαία τον άκου­γε με προ­σο­χή και αρχί­σα­με να προετοιμαζόμαστε». 

Ο Χρίστο,γράφει ποι­ή­μα­τα με έντο­νο εθνι­κι­σμό που τον φέρ­νουν σε μεγά­λο κίν­δυ­νο, οι Τούρ­κοι τον κατα­διώ­κουν και ο νεα­ρός ποι­η­τής κατα­φεύ­γει στην Ρου­μα­νία όπου και θα εργα­στεί σαν δάσκα­λος μέχρι το 1876 μιας και δεν έχει την οικο­νο­μι­κή δυνα­τό­τη­τα να ταξι­δέ­ψει στη Ρωσία να συνε­χί­σει τις σπου­δές του όπως ήταν η επι­θυ­μία του. Η συνα­να­στρο­φή του στη Βρα­ΐ­λα με τους Ρώσους εξό­ρι­στους αλλά και τους Βούλ­γα­ρους πολι­τι­κούς πρό­σφυ­γες, οι επι­κε­ντρω­μέ­νες στον εθνι­κο­κοι­νω­νι­κό αγώ­να της πατρί­δας του δρά­σεις του προ­κα­λούν την φυλά­κι­ση του στις Ρου­μά­νι­κες φυλα­κές, (οι Ρου­μά­νοι που παρα­κο­λου­θού­σαν την επα­να­στα­τι­κή προ­πα­γαν­δι­στι­κή δρά­ση της ομά­δας του τον συνέ­λα­βαν για να την συντρίψουν),όπου και θα περά­σει δυο μήνες από την αγω­νι­στι­κή του ζωή…. Όταν βγή­κε ίδρυ­σε μαζί με τον επα­να­στά­τη ποι­η­τή και συμπα­τριώ­τη του Καρ­βέ­λοφ 2 εφη­με­ρί­δες τις: Ανε­ξαρ­τη­σία και Ελευ­θε­ρία όπου και τα μαχη­τι­κά χρο­νο­γρα­φή­μα­τα του Μπότεφ. 

Απρί­λης του 1871, όταν ήδη στο Παρί­σι έχει συμ­βεί ένα γεγο­νός που άφη­σε επο­χή… Παρι­σι­νή Κομ­μού­να. Ο Χρί­στο θα ιδρύ­σει στο Γαλά­τσι τη Βουλ­γά­ρι­κη Κομ­μού­να και θα στεί­λει εγκάρ­διο χαι­ρε­τι­σμό στην επι­τρο­πή της Παρι­σι­νής Κομ­μού­νας και θα γρά­ψει το <Σύμ­βο­λο – πιστεύω της Βουλ­γά­ρι­κης Κομ­μού­νας>.Εθνι­κή και κοι­νω­νι­κή απε­λευ­θέ­ρω­ση ο σκο­πός του διε­θνι­στή επα­να­στά­τη ποι­η­τή που εκτός από την απε­ρί­γρα­πτη φτώ­χεια του θα εμφα­νι­στεί στη ζωή του και σοβα­ρή ασθένεια…

Και σ’ αυτό το βασί­λειο του αιμά­του και της αμαρτίας
βασί­λειο υπου­λό­τη­τας, δια­φθο­ράς και δακρύων,
βασί­λειο θρή­νων-δει­νών χωρίς άκρη!-
Κοχλά­ζει ο αγώ­νας και με βήμα­τα γοργά
τρα­βά­ει προς το άγιο τέρ­μα του…
Εμείς θα βρο­ντο­φω­νά­ξου­με: <Ψωμί ή μολύβι!>.

Στο 1875 στο Βου­κου­ρέ­στι η Κεντρι­κή Επι­τρο­πή των Βούλ­γα­ρων προ­σφύ­γων και στην γενι­κή της συνέ­λευ­ση απο­φά­σι­σε να κηρύ­ξει γενι­κή επα­νά­στα­ση στην Βουλ­γα­ρία. Ο Μπό­τεφ κορυ­φαίο στέ­λε­χος ‚που πίστευε ότι η επα­νά­στα­ση ήταν κι η μόνη σωτη­ρία ‚ανέ­λα­βε σοβα­ρή απο­στο­λή εξέ­γερ­σης των Βούλ­γα­ρων προ­σφύ­γων στην Ρωσία μα η από­πει­ρα αυτή σημεί­ω­σε αποτυχία.

Από άρθρο του Χρί­στο Μπότεφ:

Για την κατά­κτη­ση της πλέ­ριας και τέλειας ελευ­θε­ρί­ας μας υπάρ­χει μόνο ένας δρό­μος- ο δρό­μος της επα­νά­στα­σης, που είναι η μονα­δι­κή σωτη­ρία του λαού μας, και μάλι­στα επα­νά­στα­σης λαϊ­κής, άμε­σης, μέχρις εσχά­των, που να ξεκα­θα­ρί­σει τη Βαλ­κα­νι­κή χερ­σό­νη­σο όχι μονά­χα από τους Τούρ­κους… αλλά και από όλα τα στοι­χεία που μπο­ρού­νε να βλά­ψουν τις πραγ­μα­τι­κές μας επι­διώ­ξεις για πλέ­ρια και από­λυ­τη ανθρώ­πι­νη ελευ­θε­ρία. Τού­τη η ελευ­θε­ρία θα πραγ­μα­το­ποι­η­θεί με την κοι­νω­νι­κή επα­νά­στα­ση, οπό­ταν οι λαοί θα απο­τι­νά­ξουν κάθε σκλα­βιά και θα απα­λα­γούν από το ζυγό κάθε εκμετάλλευσης.

Στο κάλε­σμα για επα­νά­στα­ση, ο μεγά­λος Βούλ­γα­ρος πατριώ­της απο­κα­λύ­πτει κι όλο το βάθος του διε­θνι­σμού του. Τα όνει­ρά του για την απε­λευ­θέ­ρω­ση της πατρί­δας γίνο­νται ένα με τα όνει­ρα του για … την ελευ­θε­ρία και το καλό όλης της ανθρω­πό­τη­τας. Και ο Μπό­τεφ τελειώ­νει τη σκέ­ψη του με απέ­ρα­ντη ετοι­μό­τη­τα για αυτο­θυ­σία:.. Δε μπο­ρεί να εξου­σιά­ζει κανέ­νας εκεί­νο το κεφά­λι που είναι έτοι­μο να χωρι­στεί από τους ώμους του στο όνο­μα της Ελευ­θε­ρί­ας και για το καλό όλης της ανθρωπότητας.

Παρά την καθυ­στέ­ρη­ση της Βουλ­γά­ρι­κης κοι­νω­νί­ας εκεί­νου του και­ρού, ο Μπό­τεφ είχε σωστές αντι­λή­ψεις για την ουσία του καπι­τα­λι­σμού ως κοι­νω­νι­κού συστή­μα­τος. Χωρίς να αρνιέ­ται τα πλε­ο­νε­κτή­μα­τα του απέ­να­ντι στο φεου­δαρ­χι­σμό, ξεσκέ­πα­ζε τα ελατ­τώ­μα­τα του και προ­έ­βλε­ψε την ανα­πό­δρα­στη κατα­στρο­φή του. Ήταν ο μόνος που στην περί­ο­δο πριν την απε­λευ­θέ­ρω­ση έβλε­πε καθα­ρά τις ανει­ρή­νευ­τες αντι­θέ­σεις ανά­με­σα στην εργα­σία και το κεφά­λαιο και τόνι­ζε τη μαζι­κή φτώ­χυν­ση του πλη­θυ­σμού. <Κοι­τάξ­τε όλες τις πολι­τι­σμέ­νες χώρες της Ευρώ­πης- έγρα­φε ο Μπότεφ‑, αφου­γκρα­στεί­τε τις οιμω­γές και τους θρή­νους , που ακού­γο­νται πίσω από τα επί­ση­μα παρα­βάν ης ανθρώ­πι­νης προ­ό­δου, δώστε σοβα­ρή προ­σο­χή στον απε­γνω­σμέ­νο αγώ­να ανά­με­σα στην εργα­σία και το κεφά­λαιο τόσο στην Ευρώ­πη όσο και στην Αμε­ρι­κή και θα πει­στεί­τε για την αλή­θεια των λόγων μας και θα ομο­λο­γή­σε­τε με την γερή λογι­κή, πως στη σημε­ρι­νή κοι­νω­νία και στο σημε­ρι­νό πολι­τι­κό σύστη­μα της ανθρω­πό­τη­τας ο φτω­χός παντού είναι σκλά­βος, και ο σκλά­βος είναι παντού φτωχός..

Ο Μπό­τεφ έβλε­πε τη ρίζα του κακού σε εκεί­νη την ανώ­μα­λη τάξη πραγ­μά­των , που δημιουρ­γεί πάμπλου­τους και πάμ­φτω­χους ανθρώ­πους. Πεπει­σμέ­νος ότι ο καπι­τα­λι­σμός και οι κατα­πιε­στές του ανθρώ­πι­νου γένους είναι κατα­δι­κα­σμέ­νοι από την ιστο­ρία , ο Μπό­τεφ δεν έβλε­πε άλλη διέ­ξο­δο σωτη­ρί­ας από το δρό­μο της παγκό­σμιας επα­νά­στα­σης και στη­ρί­ζο­ντας τις ελπί­δες του στην απε­λευ­θε­ρω­τι­κή απο­στο­λή της Διε­θνούς, ο Χρί­στο προ­σεγ­γί­ζει τον επι­στη­μο­νι­κό σοσια­λι­σμό και εμφα­νί­ζε­ται πρό­δρο­μος του στη Βουλ­γα­ρία. Ο μεγά­λος επα­να­στά­της πιθα­νόν να είχε δια­βά­σει τον πρώ­το τόμο του ‘Κεφα­λαί­ου’ στη ρωσι­κή μετά­φρα­ση του 1872(άποψη του ερευ­νη­τή Ι. Ουντζίεφ) .

Διε­θνι­στής, πατριώ­της και κομ­μου­νι­στής ο Χρί­στο Μπό­τεφ τον Απρί­λη του 1876 μπαί­νει στην Βουλ­γα­ρία επι­κε­φα­λής ομά­δας ανταρ­τών –τσε­τά-που προ­ερ­χό­ταν από τους κόλ­πους της Βουλ­γά­ρι­κης προ­σφυ­γιάς στη Ρου­μα­νία, κάνο­ντας κατά­λη­ψη στο ποτα­μό­πλοιο του Δού­να­βη Ραντέ­τσκι για να απο­βι­βα­στούν τελι­κά σε βουλ­γά­ρι­κη όχθη-στο Κοζλοντούη‑, και να αρχί­σει η Επανάσταση…

Σφο­δρές μάχες ένα­ντι Τούρ­κων και Τσε­τσέ­νων, αγώ­νας άνισος,μάχες αιμα­τη­ρές σχε­δόν ένα μήνα… ο Χρί­στο στις 20 του Μάη (2 Ιου­νί­ου ν.η) 1876 στη θέση Βόλα της Βρά­τσα στον Αίμο, και πάνω σε μάχη θα γρά­ψει την τελευ­ταία σελί­δα της ζωής του…Είναι μόλις 28 ετών…

Στο θάνα­το αδελ­φέ, στο θάνα­το να βαδίσουμε…

Με τη διό­ρα­ση που δια­κρί­νει όλους τους πνευ­μα­τι­κούς ανθρώ­πους έχει ήδη προ­βλέ­ψει το θάνα­τό του… 

Και τότε ας παγώ­σει το αίμα στις φλέβες,
και τότε ας λειώ­σει το κορ­μί μου στο μνήμα!…
Ο Βούλ­γα­ρος ερευ­νη­τής Ιβάν Ουν­τζί­εφ γρά­φει στη βιο­γρα­φία του Χ. Μπότεφ:

Το ζήτη­μα του μέλ­λο­ντος του λαού συγκι­νού­σε βαθιά τον Μπό­τεφ. Γι’ αυτόν η ανε­λέ­η­τη λαϊ­κή επα­νά­στα­ση απο­τε­λού­σε όχι μονά­χα την απο­κλει­στι­κή διέ­ξο­δο για την πολι­τι­κή απαλ­λα­γή από το δεσπο­τι­σμό, από ζυγό ανή­κου­στο στην ιστο­ρία των λαών, αλλά και τη ριζι­κή στρο­φή, πύλη θριάμ­βου προς το φωτει­νό μέλ­λον για κάθε λαό, ιδιαί­τε­ρα για το δικό μας, που δεν έχει παρελ­θόν, δεν έχει παρόν, αλλά έχει μόνο μέλ­λον, μέλ­λον φωτει­νό, για­τί με τους άλλους Σλά­βους, θα έχει τι να πει στην οικου­μέ­νη, τι να εισφέ­ρει στην ανθρω­πό­τη­τα. Για να εξα­σφα­λι­στεί, όμως, τού­το το μέλ­λον ο αγώ­νας πρέ­πει να μετα­να­πτυ­χθεί σε κοι­νω­νι­κή επα­νά­στα­ση, που θα απε­λευ­θε­ρώ­σει τις κατα­πιε­ζό­με­νες και υπο­δου­λω­μέ­νες λαϊ­κές μάζες από το κοι­νω­νι­κό σύστη­μα που δεσπόζει.

Το φωτει­νό μέλ­λον των λαών ο Μπό­τεφ το έβλε­πε στην υλο­ποί­η­ση των ιδε­ών του κομ­μου­νι­σμού και ήταν βαθειά πεπει­σμέ­νος πως μόνο η ενιαία κομ­μου­νι­στι­κή κοι­νω­νι­κή τάξη πραγ­μά­των θα σώσει όλους τους λαούς από τα βάσα­να και τα δει­νά μέσον της αδελ­φι­κής δου­λειάς , της λευ­τε­ριάς και της ισό­τη­τας. Ήταν από­λυ­τα πεποι­σμέ­νος, όπως ο ίδιος γρά­φει στο <Σύμ­βο­λο-πιστεύω της Βουλ­γα­ρι­κής Κομ­μού­νας>, στην επι­τυ­χία και τον θρί­αμ­βο του κομ­μου­νι­σμού μέσον της επα­νά­στα­σης και στην ενιαία και αδιαί­ρε­τη πατρί­δα όλων των ανθρώ­πων, καθώς και στην κοι­νή ιδιο­κτη­σία πάνω σ’ όλες τις περιου­σί­ες. Πανη­γυ­ρι­κός ύμνος για δίκαιο κοι­νω­νι­κό σύστη­μα , το <Σύμ­βο­λο-πιστεύω> εκφρά­ζει την ιστο­ρι­κή αισιο­δο­ξία του Μπό­τεφ τον διε­θνι­σμό του και την ακα­τά­λυ­τη πίστη του στην τελι­κή νίκη του κομ­μου­νι­σμού στον δρό­μο της κοι­νω­νι­κής επανάστασης.

Ο μεγά­λος επα­να­στά­της –συνε­χί­ζει ο ερευ­νη­τής-γνώ­ρι­ζε το Κομ­μου­νι­στι­κό Μανι­φέ­στο των Μαρξ και Ένγκελς και, παρ’ όλο που η στε­νό­τη­τα των ιστο­ρι­κών συν­θη­κών δεν του επέ­τρε­πε να διεισ­δύ­σει στις βασι­κές θέσεις του μαρ­ξι­σμού, διαι­σθάν­θη­κε το φωτει­νό ιδα­νι­κό της κομ­μου­νι­στι­κής κοι­νω­νία του μέλλοντος.(Ι. Ουντζίεφ).

Γραμ­μέ­νο κάτω από την επί­δρα­ση των ιδε­ών και του αγώ­να της Παρι­σι­νής Κομ­μού­νας, καρ­πός πρω­τό­τυ­που νού, το Σύμ­βο­λο-πιστεύω είναι το πρώ­το ντο­κου­μέ­ντο που φανε­ρώ­νει τις σοσια­λι­στι­κές αντι­λή­ψεις του Μπότεφ.

Εκεί, εκει η θύελ­λα κλω­νιά τσακίζει,
και το σπα­θί στε­φά­νια πλέκει:
Άγριες χάσκουν ρεμα­τιές και μέσα τους
στριγ­γλί­ζουν σκά­για από μολύβι,
κι’ ο θάνα­τος εκει’ ναι χαμο­γέ­λιο τρυφερό
κι’ ο κρύ­ος τάφος- ξαπό­στα­μα γλυκό!-
…Σου παρα­δί­δω αυτή τη σημαία, φίλη­σε την και κρά­τη­σε την έτσι που να πεθά­νεις μαζί της και ο εχθρός να μην μπο­ρεί να την πάρει από τα χέρια σου…

Τα λόγια του Μπό­τεφ στον σημαιο­φό­ρο του αντάρ­τι­κου σώμα­τος-τσε­τά- που ηγεί­το, η δε σημαία που παρέ­δω­σε ήταν σε πρά­σι­νο χρώ­μα με ένα λιο­ντά­ρι από τη μια πλευ­ρά και την επι­γρα­φή Λευ­τε­ριά ή θάνα­τος από την άλλη. 

Και σα βρα­διά­σει, βγει το φεγγάρι,
σορ­πί­σουν άστρα σ’ όλο το θόλο,
θρο­ΐ­σουν δάση, φυσή­ξει αγέρι:
κλε­φτών τρα­γού­δι ο Αίμος ψάλλει!

• Η παλιά προ­φο­ρά του ονό­μα­τος του επα­να­στά­τη ποι­η­τή ήταν Μπό­τιοφ που άλλα­ξε σε Μπό­τεφ μετά τη φωνη­τι­κή μεταρύθμιση.
• Η εμπνευ­σμέ­νη ποί­η­ση του Χρί­στο Μπό­τεφ 20 μόλις ποι­ή­μα­τα που απο­δει­κνύ­ουν το αίσθη­μα και το πηγαίο του ποι­η­τή ταλέ­ντο, κυκλο­φό­ρη­σαν αρκε­τά μετά το θάνα­το του σε μια συλ­λο­γή με τον τίτλο: Πέσ­νι ί στι­χοτ­βο­ρέ­νια (τρα­γού­δια και ποι­ή­μα­τα). Η ποί­η­ση του άσκη­σε μεγά­λη επιρ­ροή στην εξέ­λι­ξη της νεο­βουλ­γα­ρι­κής λογοτεχνίας.

• Η αυτο­νο­μία της Βουλ­γα­ρί­ας από τον Τούρ­κι­κο ζυγό θα επι­κυ­ρω­θεί με την συν­θή­κη του Αγί­ου Στε­φά­νου 3 Μαρ­τί­ου 1878 και τελι­κά η Βουλ­γα­ρία θα κηρύ­ξει την ανε­ξαρ­τη­σία της στις 5 Οκτώ­βρη του 1908.
• 2 Ιου­νί­ου τιμά­ται η Ημέ­ρα μνή­μης του ποι­η­τή και επα­να­στά­τη Χρί­στο Μπό­τεφ και των λοι­πών πεσό­ντων για την ελευ­θε­ρία της Βουλγαρίας.
• Το ατμό­πλοιο Ραντέ­τσκι σήμε­ρα λει­τουρ­γεί σαν Μου­σείο και είναι το μόνο πλω­τό Μου­σείο στα Βαλκάνια.
• Ελά­χι­στο, σχε­δόν ανύ­παρ­κτο το μετα­φρα­σμέ­νο στην Ελλη­νι­κή έργο του Μπ, ξεχω­ρί­ζουν οι μετα­φρά­σεις 3 ποι­η­μά­των του από την Ρίτα Μπού­μη – Παπ­πά στην ανθο­λο­γία της καθώς και οι μετα­φρά­σεις 4 ποι­η­μά­των του από τον Άρη Δικταίο επί­σης στην ανθο­λο­γία του.

_____________________________________________________________________

Βοη­θή­μα­τα: Παύ­λου Δραν­δά­κη-Μεγά­λη Ελλη­νι­κή Εγκυκλοπαίδεια,τ. 17.

Ιβάν Ουν­τζί­εφ & Τσφέ­τα Ουν­τζί­ε­βα: Χρί­στο Μπότεφ/Η Ζωή και το έργο του.-τυπογραφείο BALKAN.

1. Χρί­στο Μπότεφ
2. Καλό­ρεφ, η γεν­νέ­τει­ρα του ποι­η­τή με το μνη­μείο του.
3. Αίμος. Άγαλ­μα του ποι­η­τή επα­να­στά­τη στον τόπο που έχα­σε τη ζωή του.
4. Ατμό­πλοιο Ραντέτσκι. 
5. Εσω­τε­ρι­κά αίθου­σα μουσείου.