Αγόρια στο Ντουζ: Παλεύοντας με τα στερεότυπα φύλου στην σύγχρονη ελληνική κοινωνία

Γρά­φει η Ανα­στα­σία Ζήση //
Τμή­μα Κοι­νω­νιο­λο­γία, Παν/μιο Αιγαίου

Πώς αίρο­νται, αλή­θεια, οι φραγ­μοί που σχε­τί­ζο­νται με το φύλο, τη φυλή και την εθνό­τη­τα; Από τι είναι φτιαγ­μέ­νοι αυτοί οι φραγ­μοί; Στη σημε­ρι­νή ελλη­νι­κή κοι­νω­νία και την νέα οικο­νο­μι­κή τάξη, η οργι­σμέ­νη αντί­δρα­ση πολ­λών για την έκρη­ξη των ανι­σο­τή­των, τη φτώ­χεια, την εργα­σια­κή επι­σφά­λεια εκφρά­στη­κε δια μέσου του λαϊ­κι­στι­κού εθνι­κι­σμού και των πεποι­θή­σε­ων ότι οι διά­φο­ρες μειο­νό­τη­τες είναι η πηγή της προ­σω­πι­κής τους δυστυ­χί­ας. Η πλη­γω­μέ­νη αίσθη­ση του εαυτού/ της εαυ­τής που παλεύ­ει, σε συν­θή­κες ευτε­λι­σμού, στα όρια της επι­βί­ω­σης τρο­φο­δο­τεί τέτοιες πεποι­θή­σεις που απο­τυγ­χά­νουν να στρα­φούν στην πραγ­μα­τι­κή πηγή της οδύ­νης μετα­θέ­το­ντας την οργή προς τους αδύ­να­μους και τους ευά­λω­τους στό­χους των ομά­δων που ανή­κουν σε μειο­νό­τη­τες, εθνο­τι­κές και κοι­νω­νι­κές. Η ενερ­γο­ποί­η­ση του μηχα­νι­σμού της μετά­θε­σης καθι­στά θολή την κρί­ση για τις ανι­σό­τη­τες ισχύ­ος και πλού­του, οι οποί­ες συχνά ερμη­νεύ­ο­νται μέσα από θεω­ρί­ες συνω­μο­σί­ας για κάποιες αόρι­στες οικο­νο­μι­κές υπερ­δυ­νά­μεις που ελέγ­χουν τον κόσμο. Έτσι, γίνε­ται φανε­ρό ότι οι ευρύ­τε­ρες πεποι­θή­σεις που μετα­δί­δο­νται και δια­σπεί­ρο­νται, εύκο­λα και γρή­γο­ρα, από τις σύγ­χρο­νες τεχνο­λο­γί­ες, τα μέσα κοι­νω­νι­κής δικτύ­ω­σης, και τις καθη­με­ρι­νές κου­βέ­ντες οικο­δο­μούν την κοι­νή γνώ­μη που παρα­κάμ­πτει την γύμνια του κοι­νω­νι­κού κρά­τους, των υπο­δο­μών και των πολι­τι­κών προ­γραμ­μά­των. Όσοι μένου­με πίσω χωρίς οικο­νο­μι­κή ή κοι­νω­νι­κή ανέ­λι­ξη, ταπει­νω­μέ­νοι και αγχω­μέ­νοι, βυθι­ζό­μα­στε στα αισθή­μα­τα της ήττας και στα μυστή­ρια της μοί­ρας που είναι εκτός της σφαί­ρας του ελέγ­χου μας και απρό­βλε­πτη. Τα ηθι­κά συναι­σθή­μα­τα της θιγό­με­νης αξιο­πρέ­πειας, θυμί­ζω εδώ την εικό­να του λουό­με­νου σερ­βι­τό­ρου, και της συνε­χι­ζό­με­νης περι­φρό­νη­σης από το κρά­τος, θυμί­ζω εδώ τις απα­ρά­δε­κτες συν­θή­κες μετα­κί­νη­σης των πολι­τών, είναι ο πυρή­νας ενός διά­χυ­του θυμού ο οποί­ος μετα­μορ­φώ­νε­ται σε αντι­δρα­στι­κή σκέ­ψη. Ένα εκρη­κτι­κό μείγ­μα οργής και ματαί­ω­σης που γίνε­ται εμπρη­στι­κό από τις ύλες των εφή­με­ρων επι­θυ­μιών και της υλι­κής δόξας, γνώ­ρι­μα από το ρυθ­μό της τραπ, εκτο­νώ­νε­ται προς τον άμε­σο περί­γυ­ρο σβή­νο­ντας κάθε ίχνος επί­γνω­σης της πολι­τι­κής διά­στα­σης του ευτε­λι­σμού (Sandel, 2022). Μαζί με την όξυν­ση των ανι­σο­τή­των, οι δια­χω­ρι­στι­κές γραμ­μές ανά­με­σα στις διά­φο­ρες κοι­νω­νι­κές ομά­δες εντά­θη­καν, η ρητο­ρι­κή μίσους εξα­πλώ­θη­κε ενώ την ίδια στιγ­μή οι πολι­τι­κές ταυ­τό­τη­τας ισχυ­ρο­ποιού­νται, κυρί­ως, δια μέσου ενός δικαιω­μα­τι­κού λόγου χωρίς ιδιαί­τε­ρη έμφα­ση σε ηθι­κά επι­χει­ρή­μα­τα. Για παρά­δειγ­μα, το ερώ­τη­μα, τι οφεί­λου­με ο ένας στον άλλον ως πολί­τες αγνο­εί­ται ενώ το εύρος της κουλ­τού­ρας του πολί­τη ολο­έ­να και συρ­ρι­κνώ­νε­ται από τις διαρ­κείς αβε­βαιό­τη­τες και τη ρευ­στό­τη­τα των σχέ­σε­ων, αλλά, κυρί­ως, από την απου­σία ενός χει­ρα­φε­τη­μέ­νου δημό­σιου λόγου. Αυτή η απου­σία δημιούρ­γη­σε ένα μεγά­λο κενό, το οποίο έχει γεμί­σει από αυταρ­χι­κές ταυ­τό­τη­τες του ανή­κειν, την άκρα δεξιά, τον εθνι­κι­σμό και την μισαλλοδοξία.

Η χάρα­ξη των δια­χω­ρι­στι­κών γραμ­μών μετα­ξύ των κοι­νω­νι­κών ομά­δων έχει μελε­τη­θεί, κατά κύριο λόγο, δια μέσου των ψυχο­λο­γι­κών διερ­γα­σιών της κατη­γο­ριο­ποί­η­σης, της τάσης των ανθρώ­πων για δημιουρ­γία κατη­γο­ριών και ταξι­νο­μή­σε­ων των εμπει­ριών και των εξω­τε­ρι­κών ερε­θι­σμά­των, ώστε να αισθά­νο­νται ότι ελέγ­χουν το περι­βάλ­λον και επαρ­κώς το δια­χει­ρί­ζο­νται. Πρό­κει­ται για μια εγγε­νή τάση του ανθρώ­που η οποία μέσω της κουλ­τού­ρας και των ιδε­ο­λο­γι­κών δυνά­με­ων που κυριαρ­χούν σε κάθε δια­φο­ρε­τι­κή ιστο­ρι­κή περί­ο­δο δημιουρ­γεί και εγκα­θι­στά εικό­νες στο νου των ανθρώ­πων. Αυτές οι εικό­νες φτιαγ­μέ­νες από πεποι­θή­σεις, ιδέ­ες και αντι­λή­ψεις που μέσα στους αιώ­νες μετα­δί­δο­νται και δια­σπεί­ρο­νται σε κοι­νό­τη­τες και ανθρώ­πους απο­κτούν αντο­χή που τις καθι­στά ακλό­νη­τες και αμε­τα­κί­νη­τες. Το περιε­χό­με­νό τους αφο­ρά τον συσχε­τι­σμό μετα­ξύ κρί­σε­ων, αξιο­λο­γή­σε­ων και ορι­σμέ­νων γνω­ρι­σμά­των μιας κοι­νω­νι­κής ομά­δας ανθρώ­πων, όπως το φύλο τους, η εθνι­κό­τη­τα, η εθνό­τη­τα και η κατα­γω­γή. Τα ειδι­κά συμ­φέ­ρο­ντα των ομά­δων που είχαν, κατά περιό­δους, την κυριαρ­χία σε στε­νή σχέ­ση με τα συμ­βο­λι­κά σύμπα­ντα της επι­στή­μης και της θεο­λο­γί­ας επε­δί­ω­καν και συνε­χί­ζουν να επι­διώ­κουν την καθυ­πό­τα­ξη κοι­νω­νι­κών ομά­δων και την κοι­νω­νι­κή τους υπο­τέ­λεια. Καθώς η συσχέ­τι­ση μετα­ξύ αξιο­λό­γη­σης και γνω­ρί­σμα­τος στε­ρεί­ται στέ­ρε­ων απο­δεί­ξε­ων αλλά συνι­στά ένα επι­νε­νοη­μέ­νο προ­ϊ­όν κοι­νω­νι­κού ελέγ­χου, κρί­νε­ται ως αυθαί­ρε­τη και απα­τη­λή που οδη­γεί σε ισχυ­ρές κρί­σεις, φορ­τι­σμέ­νες με αρνη­τι­κά αισθή­μα­τα. Έτσι δημιουρ­γού­νται τα στε­ρε­ό­τυ­πα και οι προ­κα­τα­λή­ψεις που κατα­λή­γουν στον δια­χω­ρι­σμό μετα­ξύ του εμείς και αυτοί απο­δί­δο­ντας στις δύο αυτές κατα­σκευα­σμέ­νες κατη­γο­ρί­ες υπό­στα­ση και μια αμε­τά­κλη­τη ουσία που θεω­ρεί­ται εκ φύσε­ως δοτή με προ­κα­θο­ρι­σμέ­νες ιδιό­τη­τες. Όλες οι δυτι­κές κοι­νω­νί­ες είναι δια­πο­τι­σμέ­νες από τέτοιες παγιω­μέ­νες, και εν πολ­λοίς, αντι­λή­ψεις πάνω στις οποί­ες κατα­σκευά­ζο­νται τα συναι­σθή­μα­τα μας για τις κοι­νω­νι­κές ομά­δες, τους ανθρώ­πους και τον εαυ­τό μας, αλλά και οι προσ­δο­κί­ες για τις επι­θυ­μη­τές και τις κοι­νω­νι­κά απο­δε­κτές συμπε­ρι­φο­ρές συν­δε­ό­με­νες με το φύλο, την κοι­νω­νι­κή θέση και στοι­χεία της προ­σω­πι­κής ταυτότητας.

Οι αντι­δρά­σεις γονέ­ων που προ­κά­λε­σε η ται­νία μικρού μήκους Τα αγό­ρια στο ντουζ και η προ­βο­λή του εντός της σχο­λι­κής δια­δι­κα­σί­ας είναι μια από τις πολ­λές και δια­φο­ρε­τι­κές εκφρά­σεις της ελλη­νι­κής κοι­νω­νί­ας που συνε­χί­ζει να δια­τη­ρεί έμφυ­λα στε­ρε­ό­τυ­πα, δηλα­δή, πεποι­θή­σεις και αντι­λή­ψεις για τα χαρα­κτη­ρι­στι­κά των δύο φύλων και τις προσ­δο­κί­ες για τις συμπε­ρι­φο­ρές τους στα διά­φο­ρα πεδία της ανθρώ­πι­νης δρα­στη­ριό­τη­τας. Είναι αυτές οι αντι­λή­ψεις που ορί­ζουν πώς πρέ­πει να είναι ένα κορί­τσι, πώς πρέ­πει να είναι ένα αγό­ρι, πώς θα πρέ­πει να φέρε­ται ως κορί­τσι, και ως αγό­ρι, τι θα πρέ­πει να περι­μέ­νει, τι θα πρέ­πει να επι­διώ­κει. Τα στε­ρε­ό­τυ­πα φύλου είναι όχι μόνο ανθε­κτι­κά αλλά και ισχυ­ρά διό­τι δια­μορ­φώ­νουν πρό­τυ­πα συμπε­ρι­φο­ράς, κοι­νω­νι­κές νόρ­μες και κρι­τή­ρια για κοι­νω­νι­κούς απο­κλει­σμούς, όταν το αγό­ρι ή το κορί­τσι απο­τυγ­χά­νει την εκπλή­ρω­ση των κοι­νω­νι­κών προ­δια­γρα­φών. Ο δημιουρ­γός της ται­νί­ας αξιο­ποί­η­σε την Τέχνη του μικρού κινη­μα­το­γρά­φου για να κατα­δεί­ξει πώς οι επι­τα­γές της κοι­νω­νί­ας και η επι­βο­λή τους μέσα από τα ιδε­ο­λο­γι­κά συστή­μα­τα της εξου­σί­ας, όπως το σχο­λείο, επι­βάλ­λο­νται στα παι­διά προ­κει­μέ­νου αυτά να δια­γρά­ψουν την τρο­χιά του πεπρω­μέ­νου του φύλου τους. Ο σκη­νο­θέ­της επι­τυγ­χά­νει ένα καλ­λι­τε­χνι­κό δοκί­μιο το οποίο απο­τυ­πώ­νει πώς πρέ­πει τα αγό­ρια να είναι γερο­δε­μέ­να, σκλη­ρά, δυνα­τά και γρή­γο­ρα. Εάν δεν πετύ­χουν αυτά τα γνω­ρί­σμα­τα που σχη­μα­τί­ζουν την επι­θυ­μη­τή αρρε­νω­πό­τη­τα, τότε είναι εκτε­θει­μέ­να στον χλευα­σμό, την ειρω­νεία και το περι­θώ­ριο. Η αρρε­νω­πό­τη­τα που δεν συγκε­ντρώ­νει τα στοι­χεία της σκλη­ρό­τη­τας και της πυγ­μής είναι προ­βλη­μα­τι­κή, διό­τι δεν δια­θέ­τει μια στι­βα­ρή ετυ­μη­γο­ρία φύλου που θα απο­σπά­σει την έξω­θεν απο­δο­χή. Έστω και μια στιγ­μή που το αγό­ρι θα στα­θεί φρο­ντι­στι­κά, θεω­ρεί­ται ότι δεν είναι και πολύ αγό­ρι και έτσι αρχί­ζει ο δια­συρ­μός, οι πλη­γές της ψυχής που ορι­σμέ­νες φορές μένουν αγιάτρευτες.

Η αξιο­ποί­η­ση του κινη­μα­το­γρά­φου και άλλων μορ­φών τέχνης παρέ­χουν στην σχο­λι­κή κοι­νό­τη­τα χρή­σι­μα εργα­λεία για την πρό­κλη­ση των ανοι­χτών συζη­τή­σε­ων που δοκι­μά­ζουν στε­ρε­ό­τυ­πα με στό­χο την άμβλυν­ση ή την ακύ­ρω­ση τους, κάτι που απο­τε­λεί και μια από τις κύριες παι­δα­γω­γι­κές απο­στο­λές του σχο­λεί­ου. Η δημό­σια συζή­τη­ση που ενερ­γο­ποι­ή­θη­κε υπέρ μιας συμπε­ρι­λη­πτι­κής κοι­νω­νί­ας με αρω­γό το σχο­λείο και τους λει­τουρ­γούς του, είναι ένα σημά­δι αισιο­δο­ξί­ας, όπως το φεστι­βάλ συμπε­ρί­λη­ψης από τον Σύλ­λο­γο Ηλια­χτί­δα στον Μαντα­μά­δο στον μακρύ δρό­μο που έχου­με μπρο­στά μας για τον αφο­πλι­σμό της ελλη­νι­κής κοι­νω­νί­ας από στε­ρε­ό­τυ­πα φύλου, τοξι­κές αρρε­νω­πό­τη­τες και προ­δο­μέ­νες σταχτοπούτες.

Sandel, M.J. (2022). Η τυραν­νία της αξί­ας: Τι έχει απο­γί­νει το κοι­νό καλό; Αθή­να: Πόλις

(Πρό­κει­ται για παρου­σί­α­ση της κας Ανα­στα­σί­ας Ζήση, στο πλαί­σιο του 1ου φεστι­βάλ συμπε­ρί­λη­ψης Μαντα­μά­δου Λέσβου)