Κρίσεις και η επινόηση της “ανθεκτικότητας”: ιδεολογικές διαστάσεις μιας έννοιας — Γράφει η Βασιλική Παπαγεωργίου

Ο όρος “ανθε­κτι­κό­τη­τα” (resilience) εμφα­νί­ζε­ται ολο­έ­να και συχνό­τε­ρα στο δημό­σιο λόγο πλαι­σιώ­νο­ντας τη γλώσ­σα των σύγ­χρο­νων τεχνο­κρα­τών. Με το να καθί­στα­ται, έτσι, συμ­βο­λι­κά ισχυ­ρός και έγκυ­ρος, επι­τυγ­χά­νει την ενσω­μά­τω­σή του στις κοι­νές μας προ­σλαμ­βά­νου­σες ως ιδε­ο­λο­γι­κά ουδέ­τε­ρος, κατάλ­λη­λος για φενα­κι­σμό, για να επι­τε­λέ­σει δηλα­δή – όπως μας έχει δεί­ξει ο Μπουρ­ντιέ (βλ. Γλώσ­σα και συμ­βο­λι­κή Εξου­σία) – το έργο της εγκα­θί­δρυ­σης μιας φυσι­κο­ποι­η­μέ­νης παρά­στα­σης της ‘κοι­νω­νι­κής πραγματικότητας.

Μετά τις πρό­σφα­τες κατα­στρο­φές από τις πυρ­κα­γιές και τις πλημ­μύ­ρες, ακού­με, για παρά­δειγ­μα, τον πρω­θυ­πουρ­γό να επι­κα­λεί­ται την “ανθε­κτι­κό­τη­τα” απέ­να­ντι στους κιν­δύ­νους της κλι­μα­τι­κής αλλα­γής και να επα­νέρ­χε­ται ως πολι­τι­κή πρό­τα­ση η υπο­χρε­ω­τι­κή ασφά­λι­ση κατοι­κιών και επι­χει­ρή­σε­ων. Ήδη από το 2022, ο υπουρ­γός Κλι­μα­τι­κής Κρί­σης και Πολι­τι­κής Προ­στα­σί­ας ειση­γεί­ται το μέτρο ανα­φέ­ρο­ντας: «Η ασφά­λι­ση μπο­ρεί να μας οδη­γή­σει συμπλη­ρω­μα­τι­κά και στην ενδυ­νά­μω­ση της κλι­μα­τι­κής ανθε­κτι­κό­τη­τας της χώρας, ενι­σχύ­ο­ντας παράλ­λη­λα και την οικο­νο­μι­κή ανθε­κτι­κό­τη­τα»  (βλ. σχε­τι­κά εδώ). Ενώ πρό­σφα­τα έλα­βε χώρα η Σύγκλη­ση της  2ης Διυ­πουρ­γι­κής  Οργα­νω­τι­κής Σύσκε­ψης για την Εθνι­κή Ανθε­κτι­κό­τη­τα με σκο­πό τη δια­μόρ­φω­ση μιας “Εθνι­κής Στρα­τη­γι­κής Ανθε­κτι­κό­τη­τας” (βλ. σχε­τι­κά εδώ).

Δεν ήταν ωστό­σο οι “φυσι­κές κατα­στρο­φές” που προη­γή­θη­καν, που σύστη­σαν στο ευρύ κοι­νό την “ανθε­κτι­κό­τη­τα”. Όρος δάνειος από την επι­στή­μη των υλι­κών και την οικο­λο­γία, κάνει την εμφά­νι­σή του ήδη από τη δεκα­ε­τία του ’70 και στη συνέ­χεια χρη­σι­μο­ποιεί­ται σε πεδία όπως της διοί­κη­σης και της ψυχο­λο­γί­ας (βλ. ενδει­κτι­κά εδώ για μια γενι­κή επισκόπηση).

Τα τελευ­ταία χρό­νια όμως δεν είναι εύκο­λο να αγνο­ή­σου­με την εκρη­κτι­κή του εξά­πλω­ση στην πολι­τι­κή σφαί­ρα και τη χρή­ση του σε μία πλη­θώ­ρα από κεί­με­να και συμ­φω­νί­ες, δια­κη­ρύ­ξεις  και στό­χους από διε­θνείς οργα­νι­σμούς, κυβερ­νή­σεις και ΜΚΟ και γενι­κό­τε­ρα όπου εμπλέ­κο­νται ανα­πτυ­ξια­κές πολι­τι­κές. Ενδει­κτι­κό της τάσης αυτής είναι το κεί­με­νο «Ελλά­δα 2.0. Εθνι­κό Σχέ­διο Ανά­καμ­ψης και Ανθε­κτι­κό­τη­τας» (βλ. εδώ) ή  το σχέ­διο οδη­γί­ας της ΕΕ «για την ανθε­κτι­κό­τη­τα των κρί­σι­μων οντο­τή­των» (βλ.  εδώ). Παρό­τι υπάρ­χει εκτε­νής βιβλιο­γρα­φία που παρα­κο­λου­θεί, συζη­τά και ανα­λύ­ει την έννοια της “ανθε­κτι­κό­τη­τας” από διά­φο­ρες σκο­πιές, εδώ θα εστιά­σω συνο­πτι­κά σε μια ορι­σμέ­νη γραμ­μή προ­σέγ­γι­σης,  που ασκεί κρι­τι­κή, καθώς την συν­δέ­ει με τη νεο­φι­λε­λεύ­θε­ρη ιδε­ο­λο­γία  και τις αντί­στοι­χες πολι­τι­κές εφαρ­μο­γές, ευρύ­τε­ρα, δηλα­δή, με τη νεο­φι­λε­λεύ­θε­ρη κυβερ­νη­τι­κό­τη­τα (βλ. ενδει­κτι­κά Matthew Donoghue, «Resilience as Ideology», newsocialist).

Στο πλαί­σιο αυτής της κρι­τι­κής, η έννοια της “ανθε­κτι­κό­τη­τας” απο­τε­λεί το θεμέ­λιο, την κεντρι­κή  ιδέα. σε ένα μοντέ­λο νοη­τι­κής  ανα­πα­ρά­στα­σης του κοι­νω­νι­κού κόσμου που επι­χει­ρεί να απο­κρύ­ψει  την καπι­τα­λι­στι­κή δομή της κοι­νω­νι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας,  προ­τεί­νoντας έναν νέο τρό­πο θέα­σης του “καπι­τα­λι­σμού της κατα­στρο­φής” και φυσι­κο­ποιώ­ντας τον. Σημειώ­νω εδώ σχη­μα­τι­κά ότι, ενώ ο “καπι­τα­λι­σμός της κατα­στρο­φής”, που ειση­γή­θη­κε η Ναό­μι Κλάιν (βλ. το  έργο της το Δόγ­μα του Σοκ), ανα­πα­ρι­στά ξεκά­θα­ρα την κρί­ση ως ευκαι­ρία για την άπλη­στη επεν­δυ­τι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα του κεφα­λαί­ου και για την επι­βο­λή σκλη­ρών οικο­νο­μι­κών μεταρ­ρυθ­μί­σε­ων, η έννοια της “ανθε­κτι­κό­τη­τας” επι­χει­ρεί ακρι­βώς αντί­θε­τα να συσκο­τί­σει και να απο­κρύ­ψει τη σχέ­ση αυτή (καπι­τα­λι­σμού- κρίσεων/καταστροφών).

Η πολι­τι­κή της “ανθε­κτι­κό­τη­τας”  υπο­νο­εί, επι­νο­εί και φαντά­ζε­ται την  ανθρώ­πι­νη ζωή μέσα σε περι­βάλ­λο­ντα αβε­βαιό­τη­τας και επι­κεί­με­νων απει­λών ή συνε­χών, μόνι­μων κρί­σε­ων. Κατά συνέ­πεια, εκφρά­ζει την κυβερ­νη­τι­κό­τη­τα ως δια­σφά­λι­ση της προ­σαρ­μο­στι­κό­τη­τας των πολι­τών  σε τέτοια περι­βάλ­λο­ντα, αφού το κρά­τος πρέ­πει να εφαρ­μό­ζει πολι­τι­κές με άξο­να τις επι­κεί­με­νες απειλές/ κρίσεις.

Η μετα­φο­ρά της “ανθε­κτι­κό­τη­τας”, δοσμέ­νη από τον κόσμο των υλι­κών, της φύσης και της οικο­λο­γί­ας, αφαι­ρεί το κοι­νω­νι­κό και πολι­τι­σμι­κό υπό­βα­θρο της ανθρώ­πι­νης ζωής, και πλά­θει το νοη­τι­κό δυα­δι­κό σχή­μα της “επί­θε­σης — επι­βί­ω­σης”, (όπου επί­θε­ση: φυσι­κές κατα­στρο­φές, οικο­νο­μι­κές κρί­σεις, μετα­νά­στευ­ση, πόλε­μοι, τρο­μο­κρα­τία κ.οκ.)  ως να πρό­κει­ται για καθα­ρά βιο­λο­γι­κά συμ­βά­ντα. Στο σχή­μα αυτό δεν υπάρ­χουν οι σχέ­σεις δύνα­μης και εξου­σί­ας, η ανι­σό­τη­τα, η εκμε­τάλ­λευ­ση, η ταξι­κή συγκρό­τη­ση της κοι­νω­νί­ας, εξα­φα­νί­ζε­ται, με άλλα λόγια, η αιτιώ­δης συνά­φεια μετα­ξύ των κατα­στρο­φών και του καπι­τα­λι­στι­κού τρό­που παραγωγής.

Το “ανθε­κτι­κό υπο­κεί­με­νο” είναι αυτό που επι­βιώ­νει. Το υπο­κεί­με­νο της επι­βί­ω­σης είναι βέβαια, από μια άλλη σκο­πιά, και αυτό στο οποίο ανα­γνω­ρί­ζε­ται η ελά­χι­στη συν­θή­κη μιας – κατά Αγκά­μπεν (βλ. Homo Sacer)–  “γυμνής ζωής” και όχι η πλη­ρό­τη­τα του “βίου”. Είναι το υπο­κεί­με­νο που απλά προ­σαρ­μό­ζε­ται, χωρίς να έχει δυνα­τό­τη­τα συμ­με­το­χής στον πολι­τι­κό βίο, κρι­τι­κού ανα­στο­χα­σμού, αντί­στα­σης και ανα­τρο­πής. Έτσι,  προ­σφέ­ρε­ται ιδα­νι­κά για την άσκη­ση ελέγ­χου και εξου­σί­ας και για κάθε πει­θαρ­χι­κό κατα­να­γκα­σμό που το σχή­μα της κρί­σης — αντα­πό­κρι­σης στην κρίση/προσαρμογής επιβάλει.

Η κατί­σχυ­ση του νεο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμού, εξάλ­λου, με την υπέρ­με­τρη λατρεία του ατο­μι­κι­σμού, στρώ­νει το έδα­φος για την άκρι­τη υπο­δο­χή της “ανθε­κτι­κό­τη­τας” ως αξί­ας, ως ιδιό­τη­τας που ενδυ­να­μώ­νει τις μονά­δες (άτο­μα ή/και οικο­γέ­νειες νοι­κο­κυ­ριά) απέ­να­ντι στο ρίσκο του συστή­μα­τος. Το βάρος της ευθύ­νης, δηλα­δή, μετα­φέ­ρε­ται από τη δομή του συστή­μα­τος (που υπο­τί­θε­ται δεν αλλά­ζει) στη μονά­δα. Τα άτο­μα επι­βάλ­λε­ται να απο­κτούν δεξιό­τη­τες προ­σαρ­μο­στι­κό­τη­τας και ανθε­κτι­κό­τη­τας και, αν δεν το κάνουν, αν δεν πει­θαρ­χή­σουν, θεω­ρού­νται υπεύ­θυ­να για την απο­τυ­χία τους. Έτσι, ας ανα­λο­γι­στού­με σ’ αυτήν την περί­πτω­ση, ενδει­κτι­κά, το ολο­έ­να και ισχνό­τε­ρο κοι­νω­νι­κό κρά­τος που εξαρ­τά την επι­δο­μα­τι­κή του πολι­τι­κή από τις ατο­μι­κές υπο­χρε­ώ­σεις των δικαιού­χων στις οποί­ες εκεί­νοι πρέ­πει να αντα­πο­κρί­νο­νται, πχ άνερ­γοι που δέχο­νται να καταρ­τι­στούν απο­κτώ­ντας δεξιό­τη­τες ανθε­κτι­κό­τη­τας. Ή, τα νοι­κο­κυ­ριά που συμ­μορ­φώ­νο­νται προς τις υπο­δεί­ξεις του υπουρ­γεί­ου ανά­πτυ­ξης και επι­λέ­γουν από τα “καλά­θια προ­σφο­ρών” (π.χ. καλά­θι του νοι­κο­κυ­ριού) τις αγο­ρές τους, προ­κει­μέ­νου να γίνουν ανθε­κτι­κά απέ­να­ντι στην υπερ­βο­λι­κή αύξη­ση τιμών λόγω των επάλ­λη­λων κρί­σε­ων . Παράλ­λη­λα, βλέ­που­με το κρά­τος στην ίδια λογι­κή να θεσμο­θε­τεί την ευε­λι­ξία και την επι­σφά­λεια στον εργα­σια­κό χώρο, με πρό­σφα­τα νομο­θε­τή­μα­τα όπως το “συμ­βό­λαιο μηδε­νι­κών ωρών”, και το πρό­σχη­μα της προ­στα­σί­ας και της ανθε­κτι­κό­τη­τας των εργα­ζο­μέ­νων απέ­να­ντι στο ρίσκο της ελεύ­θε­ρης αγοράς.

Ασφα­λώς η “ανθε­κτι­κό­τη­τα”, μια κάθε άλλο παρά ουδέ­τε­ρη έννοια, όπως είδα­με, εισά­γει μια νέα γλώσ­σα για τη σχέ­ση κρά­τους ‑πολί­τη και την κυβερ­νη­τι­κό­τη­τα και στην ουσία καλού­μα­στε να εξοι­κειω­θού­με με ένα ακό­μη  εργα­λείο προ­ώ­θη­σης της νεο­φι­λε­λεύ­θε­ρης ιδε­ο­λο­γί­ας. Δε θα ήταν υπερ­βο­λι­κός μάλι­στα ο ισχυ­ρι­σμός, ότι, πλέ­ον, μια σει­ρά από πολι­τι­κές που ανα­φέ­ρο­νται σε όλο το φάσμα της κοι­νω­νι­κής ζωής, π.χ. την οικο­νο­μία, την κοι­νω­νι­κή πολι­τι­κή, την υγεία, την εργα­σία, τον αστι­κό σχε­δια­σμό κ.λπ., πλαι­σιώ­νο­νται από τη γλώσ­σα της “ανθε­κτι­κό­τη­τας” και η οποία τεί­νει να χρη­σι­μο­ποιεί­ται ως το άλλο­θι νομι­μο­ποί­η­σης των ποι­κί­λων μέτρων που εξαγγέλλονται.

Το νεο­φι­λε­λεύ­θε­ρο σύμπαν της “ανθε­κτι­κό­τη­τας” παρα­πέ­μπει στη (και φαί­νε­ται να “συνο­μι­λεί” με τη) δημο­φι­λή κουλ­τού­ρα του είδους (genre) τού απο­κα­λυ­πτι­κού ή μετα- απο­κα­λυ­πτι­κού κινη­μα­το­γρά­φου που έχει ήδη εξα­σκή­σει το βλέμ­μα μας στην εικο­νο­ποι­ία της επερ­χό­με­νης ή συντε­λε­σμέ­νης κατα­στρο­φής, ενός “τέλους του κόσμου” (βλ. wikipedia). Οι ιδέ­ες αυτές εξάλ­λου εμφι­λο­χω­ρούν και στα μεγά­λα πρό­τζεκτ που χρη­μα­το­δο­τεί η NASA για τον εποι­κι­σμό άλλων πλα­νη­τών. Το κεντρι­κό μήνυ­μα που προ­πα­γαν­δί­ζουν απρο­κά­λυ­πτα τα ισχυ­ρά κέντρα λήψης απο­φά­σε­ων και χάρα­ξης πολι­τι­κών,  ως επι­στη­μο­νι­κό επί­τευγ­μα, είναι η ζωή “αλλού”, ως η μόνη δυνα­τό­τη­τα επι­βί­ω­σης, ακρι­βώς λόγω των υπο­τι­θέ­με­να επερ­χό­με­νων κατα­στρο­φών που θα κατα­στή­σουν αδύ­να­τη τη ζωή στον πλα­νή­τη μας. Απο­λύ­τως εκφρα­στι­κή αυτής της κοσμο­θε­ώ­ρη­σης και ιδε­ο­λο­γί­ας, πρό­σφα­τη συνέ­ντευ­ξη του ακα­δη­μαϊ­κού Δημή­τρη Νανό­που­λου, στην οποία μετα­ξύ άλλων κατα­λή­γει: «Έχω επι­ση­μά­νει πολ­λές φορές ότι το τέλος της Γης δεν είναι μακριά, καθώς αργά ή γρή­γο­ρα δεν θα μπο­ρέ­σει να αντε­πε­ξέλ­θει στα πολυά­ριθ­μα προ­βλή­μα­τά της. Είναι ανα­γκαίο, λοι­πόν, να προ­ε­τοι­μα­στού­με για τη μετοί­κη­ση της ανθρω­πό­τη­τας σε άλλους πλα­νή­τες.» (βλ. 22/9/2023, ανα­δη­μο­σί­ευ­ση από την έντυ­πη LiFO, εδώ). Δεν υπάρ­χει, λοι­πόν, εναλ­λα­κτι­κή πρό­τα­ση και βρι­σκό­μα­στε σε αδιέ­ξο­δο, ό,τι, δηλα­δή, υπαι­νίσ­σε­ται η πολι­τι­κή της “ανθε­κτι­κό­τη­τας”, βρί­σκει την πιο ρητή δια­τύ­πω­ση σε αυτά ακρι­βώς τα λόγια.

Βασι­λι­κή Παπα­γε­ωρ­γί­ου, Εθνο­λό­γος- Κοιν. Ανθρω­πο­λό­γος, δρ