Σαν σήμε­ρα το 1937 η γερ­μα­νι­κή πολε­μι­κή αερο­πο­ρία βομβαρ­δί­ζει και κατα­στρέ­φει τη βασκι­κή πόλη της Γκου­έρ­νι­κα (Γκερ­νί­κα) στην Ισπα­νία. «Κραυ­γές παι­διών, κραυ­γές γυναι­κών, κραυ­γές που­λιών», σημεί­ω­νε στο ημε­ρο­λό­γιό του ο μεγά­λος Ισπα­νός κομ­μου­νι­στής ζωγρά­φος Πάμπλο Πικά­σο, λίγο πριν απο­τυ­πώ­σει στον ομώ­νυ­μο πίνα­κά του την κατα­στρο­φή της Γκου­έρ­νι­κα, κλη­ρο­δο­τώ­ντας στην αιω­νιό­τη­τα την αγριό­τη­τα του πολέμου.

Γρά­φει ο \\ Αστέ­ρης Αλα­μπής _Μίδας

Γερμανός: αυτό το κάνατε εσείς;
Πικάσο ΟΧΙ ΕΣΕΙΣ …

Το Mourir à Madrid είναι γαλ­λι­κό ντο­κι­μα­ντέρ του Frédéric Rossif που κυκλο­φό­ρη­σε το 1963, αφιε­ρω­μέ­νο στον Ισπα­νι­κό Εμφύ­λιο Πόλε­μο, για το οποίο κέρ­δι­σε το βρα­βείο Jean-Vigo το 1963 και ήταν υπο­ψή­φιο για το Όσκαρ καλύ­τε­ρης ται­νί­ας ντο­κι­μα­ντέρ το 1965. Το 1936, το Λαϊ­κό Μέτω­πο κέρ­δι­σε τις εκλο­γές στην Ισπα­νία προ­κα­λώ­ντας κύμα οργής από την πλευ­ρά της δεξιάς: μοναρ­χι­κοί, φασί­στες, συντη­ρη­τι­κοί και άλλοι νοσταλ­γοί για της προ_δημοκρατίας, για την «αιώ­νια, καθο­λι­κή και αυτο­κρα­το­ρι­κή Ισπα­νία», προ­σπά­θη­σε να ανα­τρέ­ψει την πολι­τι­κή εξου­σία με πρα­ξι­κό­πη­μα Αν και απο­τυ­χη­μέ­νο, θα ήταν το έναυ­σμα ενός αιμα­τη­ρού εμφυ­λί­ου πολέ­μου που ο Frédéric Rossif τεκ­μη­ριώ­νει στο “Πεθαί­νο­ντας Μαδρίτη”.

Η ται­νία απο­τε­λεί ένα τρο­με­ρό έργο αρχεια­κής έρευ­νας για τον Ισπα­νι­κό Εμφύ­λιο Πόλε­μο, αξιο­ποιώ­ντας έγγρα­φα από τη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση, τις Ηνω­μέ­νες Πολι­τεί­ες, τη Γαλ­λία, τη Γερ­μα­νία και την Ισπα­νία. Φυσι­κά, ο Rossif μη όντας ιστο­ρι­κός μας λέει το ουσια­στι­κό, δηλα­δή ότι ο πόλε­μος κερ­δή­θη­κε χάρη στη μαζι­κή υπο­στή­ρι­ξη των απα­ντα­χού φασι­στών –ναζι­στών, κυρί­ως Γερ­μα­νών και των Ιτα­λών. Ο σχο­λια­σμός είναι της Madeleine Chapsal, κυρί­ως +Jean Vilar και Suzanne Flon. Η μου­σι­κή είναι του Maurice Jarre. Παρα­γω­γός είναι η Nicole Stéphane.

Αυτή η ται­νία δεν ήταν εύκο­λο να γίνει και δέχτη­κε ευρεία επί­θε­ση κατά την κυκλο­φο­ρία της τόσο από τους απα­ντα­χού ακρο­δε­ξιούς όσο και από κάποιους όψι­μους (ακρο)αριστερούς. Η γαλ­λι­κή κυβέρ­νη­ση, για να ευχα­ρι­στή­σει τον Ισπα­νό δικτά­το­ρα Φράν­κο, καθυ­στέ­ρη­σε την κυκλο­φο­ρία της ται­νί­ας μήνες και ζήτη­σε να κοπούν “μερι­κές σκη­νές”: σύμ­φω­να με τη μαρ­τυ­ρία της Nicole Stéphane το 2006, η ισπα­νι­κή κυβέρ­νη­ση ζήτη­σε είκο­σι πέντε περι­κο­πές και ο Γάλ­λος λογο­κρι­τής έκα­νε τελι­κά έξι.

ℹ️  Κέρ­δι­σε το Βρα­βείο Jean-Vigo και το Prix du Chevalier de la Barre Knight (1963)

Το Κομ­μου­νι­στι­κό Κίνη­μα στην Ισπα­νία |1920–1954| Φωτο🎥Video

Ισπανικός Εμφύλιος _1936 — 1939
Ένα «εθνικό — διεθνικό» ταξικό πεδίο μάχης

Στις 17 — 18 Ιού­λη 1936 εκδη­λώ­θη­κε στρα­τιω­τι­κό κίνη­μα στην Ισπα­νία, με σκο­πό την ανα­τρο­πή της νεο­σχη­μα­τι­σθεί­σας κυβέρ­νη­σης του Λαϊ­κού Μετώ­που (ενός πολι­τι­κού συνα­σπι­σμού με επι­κε­φα­λής τους Σοσια­λι­στές, στον οποίο μετεί­χε και το ΚΚ Ισπα­νί­ας). Το κίνη­μα προ­ε­τοι­μα­ζό­ταν από και­ρό από τμή­μα­τα της αστι­κής τάξης που προ­σα­να­το­λί­ζο­νταν στην επι­βο­λή ανοι­χτής φασι­στι­κής δικτα­το­ρί­ας. Επι­κε­φα­λής του τέθη­κε ο στρα­τη­γός Φρ. Φράνκο.

Οι κινη­μα­τί­ες είχαν με το μέρος τους περί­που τη μισή δύνα­μη του τακτι­κού στρα­τού, τη Στρα­τιά της Αφρι­κής (απο­τε­λού­με­νη βασι­κά από Μαρο­κι­νούς — από το Ισπα­νι­κό Μαρό­κο άλλω­στε ξεκί­νη­σε και στέ­ριω­σε το πρα­ξι­κό­πη­μα), μεγά­λο μέρος των Σωμά­των Ασφα­λεί­ας και βεβαί­ως τα δεκά­δες χιλιά­δες μέλη των φασι­στι­κών — παρα­κρα­τι­κών οργα­νώ­σε­ων (όπως οι Φαλαγ­γί­τες, οι Καρ­λι­στές, κ.ά.), που ξεπερ­νού­σαν σε αριθ­μη­τι­κή δύνα­μη τον τακτι­κό στρα­τό και απο­τέ­λε­σαν σημα­ντι­κή δύνα­μη κρού­σης των φασιστών.

Ωστό­σο, με εξαί­ρε­ση ορι­σμέ­νες επαρ­χί­ες (όπου κατα­λυ­τι­κό ρόλο στην επι­κρά­τη­σή τους έπαι­ξε η επιρ­ροή της Καθο­λι­κής Εκκλη­σί­ας και του Βατι­κα­νού υπέρ των φασι­στών) και την πόλη της Σεβίλ­λης, οι πρα­ξι­κο­πη­μα­τί­ες δεν κατά­φε­ραν να κυριαρ­χή­σουν. Ειδι­κά στα αστι­κά κέντρα, όπου νική­θη­καν κατά κρά­τος από την οπλι­σμέ­νη εργα­τιά. «Στα εργο­στά­σια και στα ορυ­χεία συγκρο­τού­νταν εργα­τι­κά τάγ­μα­τα που οπλί­ζο­νταν με ό,τι μπο­ρού­σαν (…) Ολο το βάρος των πρώ­των μαχών με τον καλά εφο­δια­σμέ­νο στρα­τό των κινη­μα­τιών έπε­σε στα ανεκ­παί­δευ­τα αυτά και κακο­ο­πλι­σμέ­να τμή­μα­τα της πολι­το­φυ­λα­κής που κατόρ­θω­σαν με μεγά­λες θυσί­ες να ανα­χαι­τί­σουν (…) το φασι­στι­κό κίνημα».1

Αλλά ούτε και στο ναυ­τι­κό οι πρα­ξι­κο­πη­μα­τί­ες είχαν ιδιαί­τε­ρη επι­τυ­χία, αφού οι ναύ­τες, έχο­ντας συγκρο­τή­σει επα­να­στα­τι­κά συμ­βού­λια, εξε­γέρ­θη­καν, εκτέ­λε­σαν τους αξιω­μα­τι­κούς τους και απέ­τρε­ψαν την παρά­δο­ση των περισ­σό­τε­ρων πλοί­ων στον Φράνκο.

Τις κρί­σι­μες όμως εκεί­νες ώρες (όπως και στη συνέ­χεια), στην πάλη του εργα­ζό­με­νου λαού, βάρυ­ναν κατα­λυ­τι­κά οι ταλα­ντεύ­σεις, η ανα­βλη­τι­κό­τη­τα, έως και τάση συμ­βι­βα­σμού της σοσιαλ­δη­μο­κρα­τι­κής ηγε­σί­ας του Λαϊ­κού Μετώ­που απέ­να­ντι στην αστι­κή — φασι­στι­κή επι­θε­τι­κό­τη­τα. Το Σοσια­λι­στι­κό Κόμ­μα, όπως και τα υπό­λοι­πα κόμ­μα­τα που απάρ­τι­ζαν το Λαϊ­κό Μέτω­πο, ήταν βεβαί­ως αστι­κά ή αστι­κο­ποι­η­μέ­να κόμ­μα­τα, με τα οποία το ΚΚ είχε συμ­μα­χή­σει στο πλαί­σιο της στρα­τη­γι­κής που χάρα­ξε το 7ο Συνέ­δριο της Κομ­μου­νι­στι­κής Διε­θνούς. Γεγο­νός, που είχε άμε­σες επι­πτώ­σεις στον προ­σα­να­το­λι­σμό και την απο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τα της πάλης για την υπό­θε­ση της εργα­τι­κής τάξης. Οπως απέ­δει­ξε η πεί­ρα των Λαϊ­κών Μετώ­πων, τόσο στην Ισπα­νία όσο και στη Γαλ­λία, η στρα­τη­γι­κή αυτή ούτε τον σοσια­λι­σμό έφε­ρε πιο κοντά, ούτε το φασι­σμό μπό­ρε­σε να ανα­χαι­τί­σει, κατα­δει­κνύ­ο­ντας ότι τα θεμε­λιώ­δη συμ­φέ­ρο­ντα της εργα­τι­κής τάξης βρί­σκο­νται σε αδιά­κο­πη αντί­θε­ση με τα αντί­στοι­χα της αστι­κής (τόσο σε και­ρούς ειρή­νης όσο και σε και­ρούς πολέ­μου) και δεν «χωρούν» σε καλού­πια αστι­κής διαχείρισης.

Σε στρα­τιω­τι­κό επί­πε­δο, στην πλά­στιγ­γα υπέρ των φασι­στι­κών δυνά­με­ων, βάρυ­νε σίγου­ρα η άμε­ση και απο­φα­σι­στι­κή συν­δρο­μή των Ιτα­λί­ας, Γερ­μα­νί­ας και Πορ­το­γα­λί­ας με στρα­τιω­τι­κό υλι­κό, άρμα­τα μάχης, αερο­πλά­να και στρα­τεύ­μα­τα (50.00 — 60.000, 16.000 και 8.000 — 12.000 αντί­στοι­χα), αλλά και το ταυ­τό­χρο­νο εμπάρ­γκο των καπι­τα­λι­στι­κών κρα­τών (ΗΠΑ, Γαλ­λία, Βρε­τα­νία, κ.ά.) προς τη Δημο­κρα­τι­κή Ισπα­νία (πολι­τι­κή της δήθεν «Μη-Επέμ­βα­σης»).

Όλα τα παρα­πά­νω συνέ­τει­ναν στη γρή­γο­ρη προ­έ­λα­ση των φασι­στι­κών στρα­τευ­μά­των, που το Σεπτέμ­βρη του 1936 βρέ­θη­καν στις πύλες της Μαδρί­της. Το τέλος της Δημο­κρα­τι­κής Ισπα­νί­ας θα ερχό­ταν σίγου­ρα πιο γρή­γο­ρα, αν δεν υπήρ­χε η γεν­ναία σοβιε­τι­κή στρα­τιω­τι­κή βοή­θεια — που μόλις είχε αρχί­σει να κατα­φθά­νει — αλλά και ένας στρα­τός, που για πρώ­τη φορά έκα­νε την εμφά­νι­σή του. Επρό­κει­το για τις Διε­θνείς Ταξιαρχίες.

Ένας διεθνής προλεταριακός στρατός

Οι Διε­θνείς Ταξιαρ­χί­ες συγκρο­τή­θη­καν με από­φα­ση της Κομ­μου­νι­στι­κής Διε­θνούς στις 18 Σεπτέμ­βρη 1936, ενώ στις γραμ­μές τους εντά­χθη­καν συνο­λι­κά 35.000 περί­που μαχη­τές, από το Μεξι­κό έως την Κίνα. Αρχι­κά, ο σοσια­λι­στής πρω­θυ­πουρ­γός του Λαϊ­κού Μετώ­που Λ. Καμπα­λέ­ρο αντι­τά­χθη­κε στο όλο εγχεί­ρη­μα. Στη συνέ­χεια, ωστό­σο, υπό το βάρος των προ­ε­λαυ­νό­ντων στρα­τευ­μά­των του Φράν­κο, ανα­γκά­στη­κε σε υπο­χώ­ρη­ση. Οι αναρ­χι­κοί (CNT) υπήρ­ξαν επί­σης αρνη­τι­κοί, απα­γο­ρεύ­ο­ντας μάλι­στα το πρώ­το διά­στη­μα την είσο­δο στους ξένους εθε­λο­ντές στα σύνο­ρα που έλεγ­χαν. Τέτοιας «υπο­δο­χής» έτυ­χε και μια ομά­δα Ελλή­νων εθε­λο­ντών, τους οποί­ους «πιά­σα­νε οι Ισπα­νοί φρου­ροί που ανή­καν στους αναρ­χι­κούς της CNT και τους κρά­τη­σαν 40 ώρες» μέχρι να απε­λευ­θε­ρω­θούν με παρέμ­βα­ση του Λαϊ­κού Μετώπου.2 Να σημειώ­σου­με πως ξένοι εθε­λο­ντές εντά­χθη­καν τελι­κά, τόσο στην αναρ­χι­κή CNT όσο και στο τρο­τσκι­στι­κό POUM, σε πολύ μικρό­τε­ρο όμως βαθ­μό απ’ ό,τι στις Διε­θνείς Ταξιαρχίες.

Οι μαχη­τές των Διε­θνών Ταξιαρ­χιών ήταν στην πλειο­ψη­φία τους οργα­νω­μέ­νοι κομ­μου­νι­στές: το 60% των Γάλ­λων, το 70% των Αμε­ρι­κα­νών, το 75% των βαλ­κά­νιων λαών, το 80% — 90% των Γερ­μα­νών, κ.ο.κ. Το 80% ήταν εργά­τες, στην πλειο­ψη­φία τους νέοι, αλλά και «ψημέ­νοι» στους ταξι­κούς αγώ­νες στις χώρες τους.³

Το ίδιο ίσχυε και για τους Έλλη­νες. Ο Δημή­τρης Σακα­ρέλ­λος ήταν Γραμ­μα­τέ­ας του σωμα­τεί­ου Φορ­το­εκ­φορ­τω­τών Πει­ραιά, ο Νίκος Βαβού­δης Γραμ­μα­τέ­ας του Εργα­τι­κού Κέντρου Πει­ραιά, ο Νίκος Καρα­γιάν­νης στέ­λε­χος της Ναυ­τερ­γα­τι­κής Ενω­σης, ο Α. Δελη­γιάν­νης Γραμ­μα­τέ­ας της Καπνερ­γα­τι­κής Ομο­σπον­δί­ας Ελλά­δας, ο Κώστας Βερ­νι­κιώ­της εκ των ηγε­τών των μεγά­λων καπνερ­γα­τι­κών αγώ­νων στο Αγρί­νιο, κ.ο.κ. Όλοι στε­λέ­χη του ΚΚΕ. Οι μισοί σχε­δόν από τους μαχη­τές που προ­ήλ­θαν από την Ελλά­δα ήταν ναυ­τερ­γά­τες. Οι Ελλη­νες που κατέ­φθα­σαν στην Ισπα­νία απ’ όλα τα μήκη και τα πλά­τη του κόσμου (τα ιτα­λο­κρα­τού­με­να Δωδε­κά­νη­σα, την Κύπρο, την Αίγυ­πτο, τη Γαλ­λία, την Αγγλία, τις ΗΠΑ και τον Κανα­δά, κ.λπ.) ήταν επί­σης εργά­τες στην πλειο­ψη­φία τους: Ανθρα­κω­ρύ­χοι, οικο­δό­μοι, μεταλ­λουρ­γοί, κ.ο.κ.

Ειδι­κή ανα­φο­ρά πρέ­πει να γίνει στους Έλλη­νες μετα­νά­στες στις ΗΠΑ, που «σκυμ­μέ­νοι ως ήταν στο μόχθο της δου­λειάς, στα χυτή­ρια, στα εργο­στά­σια, στις κου­ζί­νες, στο δρό­μο, ορθώ­θη­σαν, έρι­ξαν τα σύνερ­γά τους, αφή­καν τις προ­σω­πι­κές έγνοιες και φρο­ντί­δες και κίνη­σαν να πάνε (…) ν’ αγω­νι­σθούν για το καλό του κόσμου».⁴ Οι Ελλη­νες μετα­νά­στες στις ΗΠΑ υπήρ­ξαν η πολυ­πλη­θέ­στε­ρη ομά­δα Ελλή­νων που πολέ­μη­σε στην Ισπα­νία. Πολ­λοί εξ αυτών ήταν μέλη του ΚΚ ΗΠΑ (όπως οι Στέ­φα­νος Τσερ­μέ­γκας, Χρή­στος Μού­γιαν­νης, Κώστας Σαμα­ράς, κ.ά.), με μακρά «θητεία» στους αγώ­νες της εργα­τι­κής τάξης (και όχι μόνο της ομο­γέ­νειας), στην οργά­νω­ση της πάλης των ανέρ­γων την περί­ο­δο της καπι­τα­λι­στι­κής κρί­σης 1929 — 1933, κ.ο.κ.

Στις Διε­θνείς Ταξιαρ­χί­ες εντά­χθη­καν, τέλος, και τρεις Ελλη­νί­δες από τον Κανα­δά (η Μαρία Νικο­λά­ου, η Ελέ­νη Νικη­φό­ρου και η Τού­λα Ιωάν­νου), που υπη­ρέ­τη­σαν ως νοσοκόμες.

Η βάση των Διε­θνών Ταξιαρ­χιών ήταν στο Αλμπα­θέ­τε, όπου οι ξένοι εθε­λο­ντές συγκε­ντρώ­νο­νταν και εκπαι­δεύ­ο­νταν για περί­που ένα μήνα προ­τού διο­χε­τευ­τούν στα διά­φο­ρα πεδία των μαχών. Συχνά, βέβαια, οι πολε­μι­κές ανά­γκες ήταν τέτοιες, που οι εθε­λο­ντές στέλ­νο­νταν απευ­θεί­ας στο μέτωπο.

Οι Διε­θνείς Ταξιαρ­χί­ες υπήρ­ξαν ένα λαμπρό παρά­δειγ­μα διε­θνούς προ­λε­τα­ρια­κού στρα­τού. Παρό­τι δεν ήταν ένας επα­να­στα­τι­κός στρα­τός (ως προς τον στρα­τη­γι­κό σκο­πό για τον οποίο μαχό­ταν), ωστό­σο διέ­θε­τε πολ­λά από τα χαρα­κτη­ρι­στι­κά του, π.χ. στη σύν­θε­ση, στη λει­τουρ­γία, στη συνει­δη­τή πει­θαρ­χία και τον ηρω­ι­σμό που απορ­ρέ­ουν από το δίκαιο του πολέ­μου, κ.ο.κ.

1. Ακα­δη­μία Επι­στη­μών ΕΣΣΔ, Παγκό­σμια Ιστο­ρία, τ. Θ1 — Θ2, εκδ. «Μέλισ­σα», Αθή­να, σελ. 469.
2. Παλαιο­λο­γό­που­λος Δ., Ελλη­νες αντι­φα­σί­στες εθε­λο­ντές στον ισπα­νι­κό εμφύ­λιο πόλε­μο (1936 — 1939), εκδ. «Φιλιπ­πό­τη», Αθή­να, 1986, σελ. 61.
3. Thomas H., The Spanish Civil War, εκδ. Penguin, London, 1961, σελ. 258 και Alpert M, «The Clash of Spanish Armies: Contrasting Ways of War in Spain, 1936 — 1939», στο War in History, τ. 6(3), 1999, σελ. 331 — 351.
4. Αρχείο ΚΚΕ — έγγρα­φο 420011.

Το Κομ­μου­νι­στι­κό Κίνη­μα στην Ισπα­νία 2ο (1954–2010)

Η συμβολή των Ελλήνων κομμουνιστών

Το ΚΚΕ, παρά τις πρω­το­φα­νείς έως τότε συν­θή­κες παρα­νο­μί­ας και κατα­στο­λής, στις οποί­ες βρέ­θη­κε με την επι­βο­λή της δικτα­το­ρί­ας Μετα­ξά (4 Αυγού­στου 1936), αντα­πο­κρί­θη­κε με αξιο­θαύ­μα­στο τρό­πο στο διε­θνι­στι­κό του καθή­κον, καλώ­ντας «ιδιαί­τε­ρα τους εργά­τες και προ­πα­ντός τους ναυ­τερ­γά­τες (…) να πρω­το­στα­τή­σουν στην πάλη (…) ενι­σχύ­ο­ντας ολό­θερ­μα την υπό­θε­ση της ισπα­νι­κής δημο­κρα­τί­ας».⁵ Ακο­λού­θως, συγκρο­τή­θη­κε ειδι­κή επι­τρο­πή βοή­θειας (αρμό­δια και για τη στρα­το­λό­γη­ση εθε­λο­ντών μαχη­τών), ενώ η Εργα­τι­κή Βοή­θεια άνοι­ξε έρα­νο για τα θύμα­τα του φασι­σμού στην Ισπα­νία. Να σημειω­θεί πως, σύμ­φω­να με μια πηγή, πάνω από 2.000 κομ­μου­νι­στές και εργά­τες έσπευ­σαν να δηλώ­σουν εθε­λο­ντές για τον Ισπα­νι­κό Εμφύ­λιο. Και παρό­τι οι περισ­σό­τε­ροι δεν μπό­ρε­σαν να το κάνουν πρά­ξη λόγω της μετα­ξι­κής δικτα­το­ρί­ας, αρκε­τοί τα κατά­φε­ραν. Οπως χαρα­κτη­ρι­στι­κά ανα­φέ­ρει έγγρα­φο του υφυ­πουρ­γεί­ου Δημό­σιας Ασφά­λειας (Φλε­βά­ρης 1937), «απε­στά­λη εντεύ­θεν εις Ισπα­νί­αν (…) ικα­νός αριθ­μός Ελλή­νων κομ­μου­νι­στών προς κατά­τα­ξιν εις τα εθε­λο­ντι­κά σώμα­τα ων ερυ­θρών».⁶

Αρι­στε­ρή όχθη του ποτα­μού Εβρου, Ισπα­νία, 1938. Η τελευ­ταία παρέ­λα­ση των Διε­θνών Ταξιαρ­χιών, πριν απο­χαι­ρε­τή­σουν την Ισπανία

Η μετά­βα­ση στην Ισπα­νία διά ξηράς υπήρ­ξε ιδιαί­τε­ρα ριψο­κίν­δυ­νη υπό­θε­ση. Πολ­λοί συνε­λή­φθη­σαν, φυλα­κί­στη­καν ή ακό­μα και «εξα­φα­νί­στη­καν» στην πορεία. Συγκρι­τι­κά, η θαλάσ­σια οδός ήταν πιο ασφα­λής (αν και όχι πάντα). Ετσι, οι περισ­σό­τε­ροι εθε­λο­ντές μαχη­τές μετέ­βαι­ναν στη Γαλ­λία (δήθεν ως οικο­νο­μι­κοί μετα­νά­στες) και κατό­πιν, με την κατα­λυ­τι­κή συν­δρο­μή της Ναυ­τερ­γα­τι­κής Ενω­σης (που είχε μετα­φέ­ρει την έδρα της στη Μασ­σα­λία), περ­νού­σαν στην Ισπανία.

Οι πρώ­τοι Έλλη­νες μαχη­τές κατέ­φθα­σαν τον Οκτώ­βρη του 1936 και εντά­χθη­καν στους βαλ­κα­νι­κούς λόχους των ταγ­μά­των «Ντο­μπρόφ­σκι» και «Τέλ­μαν» της 11^ης και 12^ης Διε­θνούς Ταξιαρ­χί­ας, αντί­στοι­χα, λαμ­βά­νο­ντας το «βάπτι­σμα του πυρός» υπε­ρα­σπι­ζό­με­νοι τη Μαδρί­τη. Στη συνέ­χεια και καθώς οι Διε­θνείς Ταξιαρ­χί­ες ανα­πτύσ­σο­νταν με την έλευ­ση νέων εθε­λο­ντών, οι Έλλη­νες κατα­νε­μή­θη­καν — ανά­λο­γα με τη χώρα προ­έ­λευ­σής τους — στα τάγ­μα­τα «Γ. Δημη­τρώφ» (Ελλά­δα), «Α. Λίν­κολν» (ΗΠΑ, Κανα­δάς) και 2ο βρε­τα­νι­κό τάγ­μα (Κύπρος), όλα τμή­μα­τα της 15ης Διε­θνούς Ταξιαρχίας.

Τον Ιού­λη του 1937, με πρω­το­βου­λία των κομ­μου­νι­στών, συγκρο­τή­θη­κε επί­σης ένας αμι­γώς ελλη­νι­κός λόχος, που πήρε το όνο­μα «Ν. Ζαχα­ριά­δης» (μετέ­πει­τα «Ρήγας Φεραί­ος»). Πρώ­τος διοι­κη­τής του λόχου διε­τέ­λε­σε ο Γιάν­νης Παντε­λιάς, υπο­διοι­κη­τής ο Ανα­γνώ­στης Δελη­γιάν­νης και πολι­τι­κός επί­τρο­πος ο Κυριά­κος Στε­φό­που­λος. Η δύνα­μή του αρχι­κά ήταν 40 μαχη­τές, ενώ στο από­γειό του έφτα­σε τους 125.⁷

Οι Έλλη­νες πολέ­μη­σαν σε όλα τα μέτω­πα του πολέ­μου, δίνο­ντας αλλε­πάλ­λη­λες σκλη­ρές μάχες: Στον Χαρά­μα (όπου πολ­λοί μαχη­τές μας προ­ή­χθη­σαν για την ανδρεία τους), στο Μπρου­νέτ και στο Μπελ­τσί­τε — Κουί­ντο (όπου ο ελλη­νι­κός λόχος κρά­τη­σε τις θέσεις που κατέ­λα­βε παρά τις αλλε­πάλ­λη­λες αντε­πι­θέ­σεις του εχθρού — από τους 75 μαχη­τές του επέ­ζη­σαν μόλις οι 17…αλλά κρά­τη­σαν! «Ετσι», ανα­φέ­ρει ο Α. Δελη­γιάν­νης, «ο λόχος μας έγρα­ψε εκεί­νες τις μέρες μια από τις καλύ­τε­ρες σελί­δες στην ιστο­ρία του εμφυ­λί­ου πολέ­μου της Ισπα­νί­ας δοξά­ζο­ντας το λαό μας και το ΚΚΕ»⁸). Κατό­πιν, ο ελλη­νι­κός λόχος ανα­συ­γκρο­τή­θη­κε (με νέους εθε­λο­ντές και όσους τραυ­μα­τί­ες είχαν αναρ­ρώ­σει) και συνέ­χι­σε να μάχε­ται στο Τερου­έλ, στην Αρα­γο­νία, έως και την τελι­κή μάχη που έλα­βαν μέρος οι Διε­θνείς Ταξιαρ­χί­ες στον ποτα­μό Εβρο. Από το νοσο­κο­μείο όπου βρι­σκό­ταν, ο ναυ­τερ­γά­της Κ. Μαρ­κό­που­λος, έγρα­φε τον Απρί­λη του 1938: «Κανέ­νας μας δεν μένει πίσω. Αν και δεν έχου­με βάλει μπου­κιά στο στό­μα μας δύο ολό­κλη­ρες μέρες, αν και τα χεί­λια μας είναι κατά­ξε­ρα (…) Μια φωνή, ένας όρκος επι­κρα­τεί παντού: “No Pasaran!”».⁹

Ο συνο­λι­κός αριθ­μός των Ελλή­νων που πολέ­μη­σαν στις Διε­θνείς Ταξιαρ­χί­ες εκτι­μά­ται μετα­ξύ 300 — 500. Ωστό­σο, υπήρ­χαν και άλλοι, που υπη­ρέ­τη­σαν στο ναυ­τι­κό της Δημο­κρα­τι­κής Ισπα­νί­ας, στις διά­φο­ρες δομές επι­με­λη­τεί­ας του τακτι­κού στρα­τού κ.λπ.

Ξεχω­ρι­στή, τέλος, ήταν η συν­δρο­μή των Ελλή­νων ναυ­τερ­γα­τών (υπό την καθο­δή­γη­ση της Ναυ­τερ­γα­τι­κής Ένω­σης), που με εξαι­ρε­τι­κή αυτο­θυ­σία και ηρω­ι­σμό επάν­δρω­σαν τα ισπα­νι­κά πλοία, μετα­φέ­ρο­ντας πολε­μο­φό­δια, συχνά με το όπλο στο χέρι. Οι θαλάσ­σιες μετα­φο­ρές προς τη Δημο­κρα­τι­κή Ισπα­νία ήταν ιδιαί­τε­ρα επι­κίν­δυ­νες, αφού τα πλοία βάλ­λο­νταν συνε­χώς από τη γερ­μα­νι­κή αερο­πο­ρία και τα ιτα­λι­κά υπο­βρύ­χια. Εξί­σου κιν­δύ­νευαν και τα πλη­ρώ­μα­τα των ελλη­νι­κών εμπο­ρι­κών πλοί­ων (οι Έλλη­νες εφο­πλι­στές έκλει­ναν συμ­φω­νί­ες και με τις δύο πλευ­ρές του Εμφυ­λί­ου, απο­κο­μί­ζο­ντας αστρο­νο­μι­κά κέρ­δη, εξαι­τί­ας του «υψη­λού ρίσκου» του ταξι­διού). Πολ­λοί ναυ­τερ­γά­τες έχα­σαν τη ζωή τους ή κατέ­λη­ξαν αιχμάλωτοι.

Σε αρκε­τές περι­πτώ­σεις, με πρω­το­βου­λία των κομ­μου­νι­στών ναυ­τερ­γα­τών, τα πλη­ρώ­μα­τα των πλοί­ων με προ­ο­ρι­σμό τα λιμά­νια που ήλεγ­χαν οι φασί­στες κατέ­βη­καν σε απερ­γία ή στα­σί­α­σαν μετα­φέ­ρο­ντας τα φορ­τία τους στη Δημο­κρα­τι­κή Ισπα­νία. Οι ενέρ­γειες αυτές είχαν εξαι­ρε­τι­κή σημα­σία δεδο­μέ­νου ότι με την επι­στρο­φή τους στην Ελλά­δα οι ναυ­τερ­γά­τες αντι­με­τώ­πι­ζαν με βεβαιό­τη­τα, είτε τη φυλα­κή, είτε την πεί­να (σε μια επο­χή όπου η ανερ­γία στους ναυ­τερ­γά­τες ήταν τρομακτική).

Βαρ­κε­λώ­νη 1937 Κου­βα­νοί εθε­λο­ντές των Διε­θνών Ταξιαρχιών

Φάρος προλεταριακού διεθνισμού

Οι Διε­θνείς Ταξιαρ­χί­ες υπήρ­ξαν ένα από τα λαμπρό­τε­ρα παρα­δείγ­μα­τα προ­λε­τα­ρια­κού διε­θνι­σμού στην Ιστο­ρία του κομ­μου­νι­στι­κού — εργα­τι­κού κινή­μα­τος. Εκα­τομ­μύ­ρια εργα­ζό­με­νοι κινη­το­ποι­ή­θη­καν απ’ άκρη σ’ άκρη της Γης υπέρ του αγώ­να του ισπα­νι­κού λαού. Τα ΚΚ και τα ταξι­κά συν­δι­κά­τα πρω­το­στά­τη­σαν για την — όσο το δυνα­τόν — ασφα­λή μετά­βα­ση των απα­ντα­χού εθε­λο­ντών στην Ισπα­νία, μερι­μνώ­ντας για τη σίτι­ση, τη στέ­γα­ση και βεβαί­ως τη μετα­φο­ρά τους εκεί, με κάθε μέσο (πλοία, τρέ­να, φορ­τη­γά, με οδη­γούς μέσα από τα Πυρη­ναία, κο.κ.).

Μπρι­γά­δα «Α. Λίνκολν»

Το στοι­χείο του προ­λε­τα­ρια­κού διε­θνι­σμού αντι­κα­το­πτρι­ζό­ταν χαρα­κτη­ρι­στι­κά στη σύν­θε­ση των Διε­θνών Ταξιαρ­χιών, οι μαχη­τές των οποί­ων προ­έρ­χο­νταν από 53 συνο­λι­κά χώρες. Η ουσία του όμως έγκει­το πρώ­τα και κύρια στο περιε­χό­με­νο της πάλης τους. Πολε­μώ­ντας υπέρ του εργα­ζό­με­νου ισπα­νι­κού λαού, οι μαχη­τές των Διε­θνών Ταξιαρ­χιών είχαν συνεί­δη­ση πως πολε­μού­σαν ταυ­τό­χρο­να και για την υπό­θε­ση της δικής τους και της παγκό­σμιας εργα­τιάς. «Ο μόνος δρό­μος πίσω στη Γερ­μα­νία είναι μέσα από τη Μαδρί­τη», είχε πει χαρα­κτη­ρι­στι­κά ένας Γερ­μα­νός, ο H. Beimler. Αντί­στοι­χα, όπως έγρα­φε ο Κατσού­νης από τo μέτω­πο, οι Έλλη­νες μαχη­τές «πολε­μώ­ντας εδώ στην Ισπα­νία πολε­μούν και το μετα­ξι­κό φασι­σμό στην Ελλά­δα». «Η ύπαρ­ξη και μόνο καθαυ­τή ενός τέτοιου στρα­τού», επε­σή­μα­νε ο Αμε­ρι­κα­νός κομ­μου­νι­στής και μαχη­τής των Διε­θνών Ταξιαρ­χιών A. Bessie, απο­τε­λού­σε «κατη­γο­ρη­μα­τι­κή από­δει­ξη ότι [η παγκό­σμια εργα­τιά] έχει κοι­νό συμ­φέ­ρον και σκο­πό».¹⁰

Η ενό­τη­τα της τάξης στα συμ­φέ­ρο­ντα και το σκο­πό — πέρα από εθνι­κό­τη­τα ή φυλή — απο­τυ­πώ­θη­κε επί­σης στο γεγο­νός ότι εργά­τες της αποι­κιο­κρά­τει­ρας Βρε­τα­νί­ας και της αποι­κιο­κρα­τού­με­νης Κύπρου πολέ­μη­σαν δίπλα — δίπλα στο ίδιο τάγ­μα. Οπως επί­σης οι λευ­κοί και νέγροι μαχη­τές του αμε­ρι­κα­νι­κού τάγ­μα­τος «Α. Λίν­κολν» (ο κομ­μου­νι­στής O. Law υπήρ­ξε μάλι­στα ο πρώ­τος νέγρος επι­κε­φα­λής λευ­κών στρα­τιω­τών στην Ιστο­ρία).¹¹

Στην Ισπα­νία δεν συγκρού­στη­κε μόνο ο ντό­πιος ένο­πλος εργα­ζό­με­νος λαός με ντό­πιες αστι­κές στρα­τιω­τι­κές και παρα­στρα­τιω­τι­κές δυνά­μεις. Συγκρού­στη­καν επί­σης οι Γερ­μα­νοί κομ­μου­νι­στές και εργά­τες με τη γερ­μα­νι­κή «Λεγε­ώ­να του Κόν­δο­ρα», οι Ιτα­λοί με τους στρα­τιώ­τες του ιτα­λι­κού εκστρα­τευ­τι­κού Σώμα­τος, οι Πορ­το­γά­λοι με τους συμπα­τριώ­τες τους της «Λεγε­ώ­νας Βιριά­το», οι Γάλ­λοι με τους φασί­στες ομο­ε­θνείς τους του τάγ­μα­τος «Ζαν Ντ’ Αρκ», οι Σοβιε­τι­κοί με τους Ρώσους αντε­πα­να­στά­τες που έσπευ­σαν να κατα­τα­χθούν στο στρα­τό του Φράν­κο, κο.κ.¹²Οπως πολύ χαρα­κτη­ρι­στι­κά τόνι­σε ο δικτά­το­ρας της Πορ­το­γα­λί­ας Α. Σαλα­ζάρ, επρό­κει­το για «μια διε­θνή σύγκρου­ση σε ένα εθνι­κό πεδίο μάχης».¹³

Ελλη­νες εθε­λο­ντές των διε­θνών Ταξιαρ­χιών στον Ισπα­νι­κό Εμφύ­λιο. Από αρι­στε­ρά : Πέντε από τα στε­λέ­χη των Ελλή­νων εθε­λο­ντών των Δ. Ταξιαρ­χιών. Από αρι­στε­ρά: Γιάν­νης Σακα­ρέλ­λος, Παντ. Παντε­λιάς, Παν. Αϊβα­τζής, Ανα­γν. Δελη­γιάν­νης και Νίκος Βαβούδης

Βεβαί­ως, η διε­θνής του διά­στα­ση και η σημα­σία της διε­θνι­στι­κής αλλη­λεγ­γύ­ης, δεν παρα­γρά­φει το γεγο­νός πως ο Ισπα­νι­κός Εμφύ­λιος διε­ξα­γό­ταν στο εθνι­κό πεδίο πάλης, που απο­τε­λεί το κύριο πεδίο πάλης για κάθε ΚΚ — και τότε και σήμερα.

Οι Διε­θνείς Ταξιαρ­χί­ες διαλύονται
— η πάλη συνε­χί­ζε­ται…

Υπο­χω­ρώ­ντας στις διαρ­κείς πιέ­σεις της Διε­θνούς Επι­τρο­πής «Μη-Επέμ­βα­σης», ο Σοσια­λι­στής πρω­θυ­πουρ­γός του Λαϊ­κού Μετώ­που Χ. Νεγκρίν, ανα­κοί­νω­σε στις 21 Σεπτέμ­βρη 1938 τη διά­λυ­ση των Διε­θνών Ταξιαρ­χιών, ευελ­πι­στώ­ντας στην ταυ­τό­χρο­νη απο­χώ­ρη­ση των ξένων στρα­τευ­μά­των της άλλης πλευ­ράς, αλλά και στη χαλά­ρω­ση του διε­θνούς εμπάρ­γκο κατά της Δημο­κρα­τι­κής Ισπα­νί­ας — κάτι που, βεβαί­ως, δεν συνέ­βη. Έτσι η Δημο­κρα­τι­κή Ισπα­νία στε­ρή­θη­κε ένα πολύ σημα­ντι­κό μάχι­μο δυνα­μι­κό και μάλι­στα, ενώ βρι­σκό­ταν σε εξέ­λι­ξη η κρί­σι­μη μάχη του Έβρου.

Δια­δή­λω­ση στη Μαδρί­τη ενά­ντια στον Φράν­κο τον Ιού­λη του 1936

Γενι­κά, μια ακρι­βής εκτί­μη­ση των θυσιών σε απώ­λειες των Διε­θνών Ταξιαρ­χιών είναι εξαι­ρε­τι­κά δύσκο­λη, για μια σει­ρά από λόγους. Ωστό­σο, η πλειο­νό­τη­τα των πηγών συγκλί­νει στο γεγο­νός ότι υπήρ­ξαν ιδιαί­τε­ρα υψη­λές, κυμαι­νό­με­νες στο 1/3 του συνό­λου. Αυτό ισχύ­ει και για τους Ελλη­νες, των οποί­ων οι απώ­λειες «οπωσ­δή­πο­τε ξεπερ­νούν τους 100».¹⁴ Οι μεγά­λες απώ­λειες οφεί­λο­νταν τόσο στο ότι η συντρι­πτι­κή πλειο­ψη­φία των μαχη­τών ήταν εργα­τό­παι­δα, που δεν είχαν ξανα­πιά­σει όπλο στη ζωή τους, όσο και στο ότι οι Διε­θνείς Ταξιαρ­χί­ες αξιο­ποι­ή­θη­καν γενι­κά ως «δύνα­μη κρού­σης», στις πιο επι­κίν­δυ­νες απο­στο­λές και μέτω­πα. Οφεί­λο­νταν, τέλος, στο γεγο­νός ότι οι ίδιοι οι μαχη­τές, πεπει­σμέ­νοι για την υπό­θε­ση του πολέ­μου, ρίχνο­νταν στη μάχη με απα­ρά­μιλ­λη αυτο­θυ­σία, έτοι­μοι πάντο­τε να δώσουν ακό­μα και τη ζωή τους για αυτή.

Για κεί­νους που επέ­ζη­σαν, πάντως, το μέλ­λον δια­γρα­φό­ταν εξαι­ρε­τι­κά δυσοί­ω­νο, δεδο­μέ­νου ότι στις χώρες των περισ­σο­τέ­ρων κυριαρ­χού­σαν φασι­στι­κά — δικτα­το­ρι­κά καθε­στώ­τα. Την εχθρό­τη­τα της αστι­κής τάξης της χώρας τους αντι­με­τώ­πι­σαν και όσοι προ­έρ­χο­νταν από τις αστι­κές δημο­κρα­τί­ες. Το Βέλ­γιο και η Ολλαν­δία τους στέ­ρη­σε την ιθα­γέ­νεια με το αιτιο­λο­γι­κό ότι υπη­ρέ­τη­σαν σε ξένο στρα­τό. Στις ΗΠΑ, πολ­λοί συνε­λή­φθη­σαν και τέθη­καν υπό κρά­τη­ση, ενώ άλλοι απε­λά­θη­καν. Στην Ελβε­τία κατα­δι­κά­στη­καν σε φυλά­κι­ση και στέ­ρη­ση πολι­τι­κών δικαιωμάτων.

Ανδρες των Διε­θνών Ταξιαρ­χιών κατά τη διάρ­κεια μαχών στη Μαδρίτη

Από τους Έλλη­νες μαχη­τές των Διε­θνών Ταξιαρ­χιών, πολ­λοί πήραν την ισπα­νι­κή ιθα­γέ­νεια και συνέ­χι­σαν να μάχο­νται μέχρι το τέλος. Κάποιοι μάλι­στα παρέ­μει­ναν και μετά την επι­κρά­τη­ση του Φράν­κο μετέ­χο­ντας σε αντάρ­τι­κες μονά­δες. Όσοι πέρα­σαν στη Γαλ­λία, κλεί­στη­καν σε φυλα­κές και στρα­τό­πε­δα συγκέ­ντρω­σης (όπου συγκρό­τη­σαν δύο οργα­νω­μέ­νες ομά­δες, στο Περ­πι­νιάν και στα Κάτω Πυρη­ναία). Απ’ αυτούς, κάποιοι κατά­φε­ραν να δια­φύ­γουν εντασ­σό­με­νοι στη γαλ­λι­κή αντί­στα­ση. Αλλοι, όπως το στέ­λε­χος του ΚΚΕ Ανα­γνώ­στης Δελη­γιάν­νης, παρα­δό­θη­καν στις μετα­ξι­κές αρχές (ο Δελη­γιάν­νης εξο­ρί­στη­κε στον Αϊ — Στρά­τη και κατό­πιν παρα­δό­θη­κε στους κατα­κτη­τές και εκτε­λέ­στη­κε το 1943). Οι ναυ­τερ­γά­τες συνέ­χι­σαν την πάλη τους μέσα από τις γραμ­μές της Ομο­σπον­δί­ας Ελλη­νι­κών Ναυ­τερ­γα­τι­κών Οργα­νώ­σε­ων (ΟΕΝΟ).

Στην πλειο­ψη­φία τους οι κομ­μου­νι­στές μαχη­τές των Διε­θνών Ταξιαρ­χιών δεν έπα­ψαν ποτέ να παλεύ­ουν για την υπό­θε­ση της εργα­τι­κής τάξης. Χαρα­κτη­ρι­στι­κή είναι π.χ. η περί­πτω­ση του Νίκου Καρα­γιάν­νη, που μετά την Ισπα­νία ηγή­θη­κε του ΕΑΜι­κού κινή­μα­τος στη Μέση Ανα­το­λή και κατό­πιν πολέ­μη­σε στον ΔΣΕ για να πεθά­νει στην πολι­τι­κή προ­σφυ­γιά. ‘Η του Νίκου Βαβού­δη, που το 1951, δου­λεύ­ο­ντας στον παρά­νο­μο μηχα­νι­σμό του Κόμ­μα­τος, προ­τί­μη­σε να αυτο­κτο­νή­σει παρά να παρα­δο­θεί ζωντα­νός στα χέρια της Ασφά­λειας. ‘Η του Κώστα Βιδά­λη, αντα­πο­κρι­τή του «Ριζο­σπά­στη» στον Ισπα­νι­κό Εμφύ­λιο, που το 1946 δολο­φο­νή­θη­κε με άγρια βασα­νι­στή­ρια από παρα­κρα­τι­κούς του Σούρ­λα, όντας σε απο­στο­λή για την αστι­κή τρο­μο­κρα­τία στη Θεσ­σα­λία. Και τόσων, τόσων άλλων…

5. Το ΚΚΕ, Επί­ση­μα Κεί­με­να, τ. 4ος, εκδ. «Σύγ­χρο­νη Επο­χή», Αθή­να, 1975, σελ. 421.
6. Σφή­κας Θ., Η Ελλά­δα και ο Ισπα­νι­κός Εμφύ­λιος Πόλε­μος, εκδ. «Στά­χυ», Αθή­να, 2000, σελ. 225 — 226.
7. «Ριζο­σπά­στης», 5 Οκτώ­βρη 1975 και 16 Νοέμ­βρη 1980.
8. Τσερ­μέ­γκας Στ. & Τσιρ­μι­ρά­κης Λ., No Pasaran. Ελλη­νες αντι­φα­σί­στες εθε­λο­ντές στην Ισπα­νία, εκδ. «Σύγ­χρο­νη Επο­χή», Αθή­να, 1987, σελ. 44.
9. Τσερ­μέ­γκας Στ. & Τσιρ­μι­ρά­κης Λ., ό.π., σελ. 44. No Pasaran («Δεν θα περά­σουν»): Σύν­θη­μα που βρο­ντο­φώ­να­ξε κατά την πολιορ­κία της Μαδρί­της το ηγε­τι­κό στέ­λε­χος του ΚΚ Ισπα­νί­ας Ντ. Ιμπα­ρού­ρι — η θρυ­λι­κή «πασιο­νά­ρια» — για να γίνει κατό­πιν η φρά­ση — σύμ­βο­λο όλου του αγώνα.
10. Regler G., The owl of Minerva, εκδ. «Farrar, Straus & Cudahy», N.Y., 1959, Τσερ­μέ­γκας Στ. & Τσιρ­μι­ρά­κης Λ., ό.π., σελ. 24 και Bessie A, Men in Battle, εκδ. «Chandler & Sharp», N.Y., 1939, σελ. 343.
11. Carroll P. N., The Odyssey of the Abraham Lincoln Brigade, εκδ. «Stanford University Press», Stanford, 1994, σελ. 18.
12. Πρέ­πει ωστό­σο να σημειω­θεί πως μετα­ξύ των Γερ­μα­νών και Ιτα­λών στρα­τιω­τών υπήρ­ξαν αρκε­τά «κρού­σμα­τα» αυτο­μο­λή­σε­ων προς την άλλη πλευ­ρά, όπως π.χ. στη μάχη του Χαρά­μα και της Γκουα­ντα­λα­χά­ρα. Στην περί­πτω­ση της τελευ­ταί­ας, δε, ήταν τόσα πολ­λά, που το επι­τε­λείο του Φράν­κο ανα­γκά­στη­κε να δια­τά­ξει την «απο­χώ­ρη­ση των ιτα­λι­κών μονά­δων από τον τομέα» («Ριζο­σπά­στης», 16 Νοέμ­βρη 1980).
13. Κατσού­δας Κ., «Οι Ισπα­νοί εθνι­κι­στές και η 4η Αυγού­στου», στο Μνή­μων, τ. 26, 2004, σελ. 168.
14. Παλαιο­λό­γος Δ., ό.π., σελ. 102.

Του Ανα­στά­ση Γκίκα
μέλους του Τμή­μα­τος Ιστο­ρί­ας της ΚΕ του ΚΚΕ

ℹ️  σσ. Με φωτο­γρα­φί­ες και από το αρχείο του Ριζοσπάστη