Η Δια­τμη­μα­τι­κή Επι­τρο­πή της ΚΕ του ΚΚΕ(για παι­διά από 5 μέχρι …100 χρό­νων, εκτός από το Κόκ­κι­νο Αερό­στα­το _γεμάτο πάντα με ιστο­ρί­ες που δεν περι­μέ­νε­τε! έχει προ­χω­ρή­σει και σε αξιό­λο­γες εκδό­σεις _κυρίως για νέους

ISBN: 978–960-451–422‑9 Ένα ακό­μη συλ­λο­γι­κό έργο, από την ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ (88σελ \17Χ24 _Αύγουστος 2022

1922. Το τέλος της Μικρα­σια­τι­κής Εκστρα­τεί­ας σφρα­γί­ζε­ται με μια ανεί­πω­τη Κατα­στρο­φή: Χιλιά­δες τρέ­χουν στη θάλασ­σα για να σωθούν. Ακό­μα περισ­σό­τε­ροι γίνο­νται πρόσφυγες.
      Εκα­τό χρό­νια μετά, ίδιες εικόνες…
      Είναι μήπως ο πόλε­μος και η προ­σφυ­γιά κάποιο φυσι­κό φαι­νό­με­νο; Απλά συμβαίνουν;
      Ας προ­σπα­θή­σου­με να βάλου­με τα κομ­μά­τια του παζλ στη θέση τους!
      Να ανα­κα­λύ­ψου­με την πραγ­μα­τι­κή αλή­θεια για το τι συνέ­βη τότε και γιατί.
      Να κατα­λά­βου­με καλύ­τε­ρα ποιοι είμα­στε και πώς λει­τουρ­γεί ο κόσμος σήμερα.
      Κι έτσι, να βρού­με έναν καλύ­τε­ρο «οδη­γό» για το πού θέλου­με να πάμε!

Περιε­χό­με­να

Λίγα λόγια για αρχή

Ενό­τη­τα 1^η: Στη στρο­φή του αιώ­να…

• Πώς ήταν και πώς λει­τουρ­γού­σε ο κόσμος στη στρο­φή του αιώνα;
• Η Οθω­μα­νι­κή Αυτοκρατορία
• Η γωνιά των Βαλκανίων
• Οι Βαλ­κα­νι­κοί Πόλεμοι
• Η Ελλά­δα στη στρο­φή του αιώνα

Ενό­τη­τα 2^η: Ο Α’ Παγκό­σμιος ιμπε­ρια­λι­στι­κός Πόλεμος

• Τα κανό­νια του πολέ­μου ηχούν σε πολ­λά μέρη του κόσμου
• Η Ελλά­δα στον πόλεμο
• «Τα ψεύ­τι­κα τα λόγια τα μεγάλα»: 
  • Οι καπι­τα­λι­στές υπό­σχο­νται «ελευ­θε­ρία» στους λαούς
  • Η φρί­κη του πολέ­μου στα­μα­τά από τους λαούς!
  • Οι εργά­τες ιδρύ­ουν το δικό τους Κόμ­μα στην Ελλάδα
  • Το τέλος του πολέμου

Ενό­τη­τα 3^η: Η Μικρα­σια­τι­κή Εκστρατεία

• Η «πίτα» της ηττη­μέ­νης Οθω­μα­νι­κής Αυτοκρατορίας
• Η από­βα­ση ελλη­νι­κών στρα­τευ­μά­των στη Σμύρνη
• Οι Τούρ­κοι καπι­τα­λι­στές αντεπιτίθενται
• Η Μικρα­σια­τι­κή Εκστρατεία
• Η Συν­θή­κη των Σεβρών
• Οι εκλο­γές του 1920 στην Ελλάδα
• Η αντί­στρο­φη μέτρη­ση προς το τέλος
• Οι φωνές ενά­ντια στον πόλε­μο πλη­θαί­νουν και δυναμώνουν
• Η ήττα του ελλη­νι­κού στρα­τού και το τέλος της Μικρα­σια­τι­κής Εκστρατείας
• Η ιμπε­ρια­λι­στι­κή «ειρή­νη» της Λωζάνης
• Τι ήταν τελι­κά η Μικρα­σια­τι­κή Εκστρα­τεία; Για­τί έγινε;.

Με πλού­σια ύλη κυκλο­φο­ρεί το νέο τεύ­χος της ΚΟΜΕΠ _3ο-2023 #Αφιέ­ρω­μα στα 100 χρό­νια από τη Συν­θή­κη της Λοζάνης

ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΟΖΑΝΗΣ: 100 χρό­νια ανοι­κτός και υπό­κω­φος ιμπε­ρια­λι­στι­κός ανταγωνισμός

Ενό­τη­τα 4^η: Τα πρώ­τα βήμα­τα των προ­σφύ­γων στη νέα τους πατρίδα

• • • • Η πρώ­τη «υπο­δο­χή» των προσφύγων
      • Η «απο­κα­τά­στα­ση»
      • Δύο κόσμοι: Αστοί και προ­λε­τά­ριοι πρόσφυγες
      • Η μαζι­κή έντα­ξη των προ­σφύ­γων στις γραμ­μές της εργα­τι­κής τάξης
      • «Διαι­ρεί και βασίλευε»
      • Οι πρό­σφυ­γες σηκώ­νουν κεφάλι

Πώς ήταν και πώς λειτουργούσε ο κόσμος στις αρχές του αιώνα;

Ο κόσμος του 1900 ήταν πολύ δια­φο­ρε­τι­κός από εκεί­νον του 1800 ή του 1700.

• Ο ατμός άρχι­σε να αντι­κα­θι­στά τα πανιά στα πλοία!
• Τα κάρα μοι­ρά­ζο­νταν τους δρό­μους με τα αυτο­κί­νη­τα! Τα που­λιά μοι­ρά­ζο­νταν τους ουρα­νούς με τα αεροπλάνα!
• Οι μηχα­νές στα εργο­στά­σια παρή­γα­γαν πια όσο 10 και 100 άνθρω­ποι με τα χέρια!
• Οι σιδη­ρό­δρο­μοι ελα­χι­στο­ποί­η­σαν το χρό­νο μετα­κί­νη­σης ανά­με­σα σε τερά­στιες εκτά­σεις, που πριν χρειά­ζο­νταν μή­νες για να τις δια­σχί­σει κανείς!
• Όμως, οι μεγά­λες αλλα­γές στις κοι­νω­νί­ες ξεκί­νη­σαν από τον προη­γού­με­νο αιώ­να και πιο πριν. 
  • Οι βιο­μη­χα­νί­ες πολ­λα­πλα­σιά­ζο­νται. Εργο­στά­σια ξεφυ­τρώ­νουν παντού. Σε αυτά, οι μηχα­νές χρη­σι­μο­ποιού­νται από πολ­λούς και π δου­λειά του ενός εξαρ­τά­ται από τη δου­λειά του άλλου. Αλλά τα μηχα­νή­μα­τα και το απο­τέ­λε­σμα της εργα­σί­ας δεν ανή­κουν σε όλους, συγκε­ντρώ­νο­νται σε λίγα χέρια. Γίνο­νται οικο­νο­μι­κή δύνα­μη, κεφά­λαιο. Μεγά­λοι έμπο­ροι, βιο­μή­χα­νοι, τρα­πε­ζί­τες, πλοιο­κτή­τες κι άλλοι απο­τε­λούν τους καπι­τα­λι­στές (από την αγγλι­κή λέξη capital = κεφάλαιο).
  • Οι λίγοι, οι καπι­τα­λι­στές, είναι αυ­τοί που συγκε­ντρώ­νουν στα χέρια τους όλο αυτόν τον πλού­το. Είναι οι ιδιο­κτή­τες του.
  • Νέες καπι­τα­λι­στι­κές κοι­νω­νί­ες παίρ­νουν τπ θέση των παλιών, των φε­ουδαρχικών. Οι νέες αυτές κοι­νω­νί­ες των ανθρώ­πων, όπως βέβαια και οι παλιό­τε­ρες, είναι άδι­κες και άνι­σες κοι­νω­νί­ες. Κι αυτό, για­τί στη­ρί­ζο­νται στην εκμε­τάλ­λευ­ση των πολ­λών από τους λίγους.
  • Οι πολ­λοί, οι εργά­τες και οι αγρό­τες, είναι αυτοί που φτιά­χνουν τις μη­χανές και τις βάζουν να δου­λεύ­ουν, εί­ναι αυτοί που καλ­λιερ­γούν τπ γη, που μετα­φέ­ρουν πρώ­τες ύλες και εμπο­ρεύματα από τπ μια άκρη της Γης ως την άλλη. Είναι αυτοί που παρά­γουν όλο τον πλούτο.

Βέβαια, ο κόσμος, αν και άλλα­ζε οπωσ­δή­πο­τε, δεν άλλα­ζε με την ίδια ταχύ­τατα παντού. Κάποια κρά­τη ξεκί­νη­σαν να αλλά­ζουν πιο νωρίς από κάποια άλλα. Έτσι, απέ­κτη­σαν ένα προ­βά­δι­σμα απέ­να­ντι στα υπόλοιπα.

Σε κάθε περί­πτω­ση, όσο αργά ή γρή­γο­ρα κι αν προ­χω­ρού­σαν οι αλλα­γές από το ένα μέρος στο άλλο, ένα πράγ­μα ήταν ίδιο παντού: Η νέα κυρί­αρ­χη δύνα­μη, οι καπι­τα­λι­στές, ήταν απί­στευ­τα αχόρ­τα­γοι. Προ­σπα­θού­σαν να συ­γκεντρώσουν όλο και περισ­σό­τε­ρο πλούτο.
Κι αυτό τους έκα­νε ‑και τους κάνει ακό­μα- ιδιαί­τε­ρα σκλη­ρούς απέ­να­ντι στους εργά­τες και τους αγρό­τες, από τους οποί­ους κλέ­βουν όλο τον πλούτο.
Επί­σης τους έκα­νε ‑και τους κάνει ακό­μα- να αντα­γω­νί­ζο­νται και να «φαγώ­νο­νται» διαρ­κώς μετα­ξύ τους.

Για τι πράγμα;
Οι πλού­σιοι, οι καπι­τα­λι­στές, τσα­κώ­νο­νται μετα­ξύ τους;

• Ακό­μα και για το ποιος θα ελέγ­χει τις περιο­χές, τους «δρό­μους», απ’ όπου μετα­φέ­ρο­νται πρώ­τες ύλες και προϊόντα.
• Για φτη­νούς εργά­τες που θα μετα­τρέ­ψουν τις πρώ­τες ύλες σε προ­ϊ­ό­ντα με τη σκλη­ρή δου­λειά τους.
• Για πρώ­τες ύλες για την κατα­σκευή προ­ϊ­ό­ντων. Είτε αυτές βρί­σκο­νται στα εδά­φη των χωρών τους είτε και αρπά­ζο­ντάς τες από άλλα μέρη του κόσμου.
• Για περισ­σό­τε­ρους αγο­ρα­στές των προ­ϊ­ό­ντων τους, επι­διώ­κο­ντας να έχουν πλε­ο­νέ­κτη­μα για πελα­τεία σε άλλες χώρες.

0 αντα­γω­νι­σμός αυτός για πρώ­τες ύλες, φτη­νά εργα­τι­κά χέρια, αγο­ρές και εμπο­ρι­κούς δρό­μους είναι αστα­μά­τη­τος και σκλη­ρός. Για τους ισχυ­ρούς, τους πλού­σιους, τους καπι­τα­λι­στές, ο κόσμος μας είναι μια μεγά­λη πίτα, από την οποία προ­σπα­θούν να αρπά­ξουν όλο και μεγα­λύ­τε­ρο κομ­μά­τι. Και για να το κάνουν αυτό, δε διστά­ζουν να χρη­σι­μο­ποι­ή­σουν κάθε μέσο, ακό­μη και τον πόλεμο…

Τα «σπα­σμέ­να», βέβαια, αυτών των αντα­γω­νι­σμών τα πλή­ρω­ναν (ποιοι άλλοι;) οι λαοί. Τόσο οι λαοί των πιο ισχυ­ρών κρα­τών, που γίνο­νταν στρα­τιώ­τες και σκο­τώ­νο­νταν για τα συμ­φέ­ρο­ντα των καπι­τα­λι­στών τους, όσο, κι ακό­μα περισ­σό­τε­ρο, οι λαοί των άλλων περιο­χών του κόσμου, που γίνο­νταν αντι­κεί­με­νο μοιρασιάς.

Ήξε­ρες ότι…
Γύρω στο 1900, τα έξι καπι­τα­λι­στι­κά κρά­τη που ήταν τότε τα πιο ισχυ­ρά (Βρε­τα­νία, Γαλ­λία, ΗΠΑ, Γερ­μα­νία, Ρωσία και Ιαπω­νία) μοι­ρά­ζο­νταν μετα­ξύ τους σχε­δόν τα 2/3 ολό­κλη­ρου του πλανήτη;

(…)
Σιγά-σιγά, όμως, οι πρό­σφυ­γες αρχί­ζουν να σηκώ­νουν κεφάλι.

• Να οργα­νώ­νο­νται:

Όλοι μαζί καλύ­τε­ρα από τον καθέ­να μόνο του. Ο καθέ­νας μόνος του είναι αδύ­να­μος μπρο­στά στην αδι­κία και στην εκμε­τάλ­λευ­ση. Όλοι μαζί, όμως, ενω­μέ­νοι σα γρο­θιά, είμα­στε πανί­σχυ­ροι. Έναν εργά­τη μόνο του ο καπι­τα­λι­στής δεν τον φοβά­ται. Το μαχη­τι­κό σωμα­τείο των ενω­μέ­νων εργα­τών, όμως, το τρέ­μει! Όλοι για έναν και ένας για όλους!

• Να φωνά­ζουν για το δίκιο τους:

Οι πλού­σιοι, οι καπι­τα­λι­στές, οι εφη­με­ρί­δες τους, τα κόμ­μα­τά τους, η Εκκλη­σία τους λένε: «Κάντε υπο­μο­νή, θα περά­σει», «μη φωνά­ζε­τε, θα χαλά­σε­τε την ηρε­μία του τόπου», «θα βρεί­τε δικαί­ω­ση στην “άλλα” ζωή».
Αν δε φωνά­ξεις, όμως, πώς θα ακου­στείς; Αν δε δώσεις φωνή στο δίκιο σου, πώς θα γίνει πράξη;

• Να παλεύ­ουν:
  Ιού­νης 1929:

Ανα­βρα­σμός στα ταπη­τουρ­γεία της Κοκ­κι­νιάς. Η πλειο­ψη­φία των εργα­τών σε αυτά είναι γυναί­κες πρό­σφυ­γες. Οι καπι­τα­λι­στές ανα­κοι­νώ­νουν νέες μειώ­σεις στους μισθούς. Δεν πάει άλλο. Πριν 2 χρό­νια π προ­σπά­θεια να γίνει σωμα­τείο είχε απο­τύ­χει κάτω από τις πιέ­σεις των εργο­δο­τών και το φόβο των εργα­τών μπρο­στά στην από­λυ­ση, την ανερ­γία και την πεί­να. Τώρα, όμως, έφτα­σε πια ο κόμπος στο χτέ­νι. Ξεση­κω­μός. Οι κομ­μου­νι­στές εργά­τες πρω­το­στα­τούν. Φτιά­χνουν επι­τρο­πές εργο­στα­σί­ων. Και απερ­για­κός πυρε­τός εξα­πλώ­νε­ται. Πρώ­τα ένα εργο­στά­σιο, μετά άλλο ένα, σύντο­μα απερ­γούν όλα, 20 τον αριθ­μό! Μαζί τους και οι ντό­πιοι εργά­τες του Πει­ραιά, που τους συμπα­ρα­στέ­κο­νται με κάθε τρό­πο. Οι εργο­δό­τες, μπρο­στά στη μαχη­τι­κό­τη­τα και το συμπα­γές μέτω­πο των εργα­τών, ανα­γκά­ζο­νται σε υπο­χώ­ρη­ση. Όχι μόνο παίρ­νουν πίσω τις μειώ­σεις μισθών, αλλά ανα­γκά­ζο­νται να δώσουν και αυξή­σεις! Νίκη! Μεγά­λο σχο­λείο ο αγώνας…

Ξεκινούν οι πρώτες απεργίες και διαδηλώσεις.
«Τέρμα τα παρακάλια!
Η καλύτε­ρη ζωή δε θα έρθει από μόνα της, πρέπει να κάνουμε κι εμείς
κάτι γι’ αυτό, να βάλουμε το χεράκι μας να τραβήξει μπρο­στά ο κόσμος.»

Οι καπι­τα­λι­στές προ­σπά­θη­σαν με κάθε τρό­πο να τρομο­κρατήσουν τους πρό­σφυ­γες εργά­τες από το να σηκώ­σουν κεφά­λι, ρίχνο­ντας ενα­ντί­ον τους ό,τι είχαν: Αστυ­νο­μία, στρα­τό, φασι­στι­κές συμ­μο­ρί­ες. Τίπο­τε απ’ όλ’ αυτά, όμως, δεν μπό­ρε­σε να τους κάνει να παρα­μεί­νουν σκυφτοί.

Σύντομα, οι πρόσφυγες βρίσκονται στην πρώτη γραμμή
κάθε μάχης, μικρής και μεγάλης.
Οι προσφυγογειτονιές αρχίζουν να… κοκκινίζουν!

Με τόνους ψέμα­τα προ­σπά­θη­σαν, επί­σης, να κακο­λο­γή­σουν τους κομ­μου­νι­στές που πρω­το­στα­τού­σαν στους αγώ­νες. Όμως, οι πρό­σφυ­γες εργά­τες έβλε­παν κάθε μέρα στις γει­το­νιές και στα εργο­στά­σια ποιοι ήταν οι κομ­μου­νι­στές, το πώς έμπαι­ναν μπρο­στά σε κάθε μάχη, ακού­ρα­στοι, αλη­θι­νοί, ριζο­σπά­στες, μαχη­τι­κοί, με αγά­πη για τπ ζωή και τον άνθρω­πο. Δεν «κολ­λού­σαν» πάνω τους τα ψέμα­τα και οι κατη­γο­ρί­ες των εκμε­ταλ­λευ­τών καπιτα­λιστών. Εδώ μιλού­σε πια καθα­ρά και ξάστε­ρα η ίδια η ζωή!

Οι Πρόσφυγες Ξυπνούν

Ντό­πιοι και πρό­σφυ­γες εργά­τες συνα­ντιού­νται στους δρό­μους του αγώ­να, παλεύ­ουν μαζί για το δίκιο τους. Στους δρό­μους του αγώ­να δεν υπάρ­χουν ντό­πιοι και πρό­σφυ­γες, μόνο σύντρο­φοι εργάτες!

Η συνά­ντη­ση των προ­σφύ­γων εργα­τών με το ντό­πιο εργα­τι­κό κίνη­μα και τους κομ­μου­νι­στές στις δεκα­ε­τί­ες του 1920 και του 1930 απο­τέ­λε­σε την καλύ­τε­ρη μαγιά για τους μεγά­λους αγώ­νες του λαού μας στη συνέ­χεια. Πράγ­μα­τι, την περί­ο­δο της φασιστι­κής κατο­χής οι προ­σφυ­γο­γει­το­νιές της Αθή­νας, του Πει­ραιά, της Θεσ­σα­λο­νί­κης και αλλού έγι­ναν πραγ­μα­τι­κά κάστρα του ΕΑΜ και του αγώ­να για λευ­τε­ριά. Και συνέ­χι­σαν να είναι φάροι αντί­στασης και πάλης μέχρι και τις μέρες μας.

Επί­λο­γος

• 100 χρό­νια μετά από τη Μικρα­σια­τι­κή Κατα­στρο­φή και τον ξερι­ζω­μό τό­σων χιλιά­δων ανθρώ­πων, συνε­χί­ζου­με να βλέ­που­με τις ίδιες εικό­νες: Στους συνε­χείς πολέ­μους στο Ιράκ, στη Συρία, στην Ουκρα­νία κι αλλού. Στους χιλιά­δες απελ­πι­σμέ­νους πρό­σφυ­γες που προ­σπα­θούν —ακό­μα και με κίν­δυνο της ζωής τους— να περά­σουν τπ θάλασ­σα του Αιγαί­ου με την ελπί­δα μιας καλύ­τε­ρης ζωής, μακριά από τπ φρί­κη του πολέμου…
• Σύμ­φω­να με τον Οργα­νι­σμό Ηνω­μέ­νων Εθνών (ΟΗΕ), το 2022 κατα­γρά­φη­κε ρε­κόρ προ­σφύ­γων; Πράγ­μα­τι, κατα­γρά­φη­καν στον κόσμο 26.600.000 πρό­σφυ­γες: Ο μεγα­λύ­τε­ρος αριθ­μός προ­σφύ­γων που κατα­γρά­φη­κε ποτέ στην Ιστο­ρία της ανθρωπότητας!
• 100 χρό­νια μετά, ίδιες εικό­νες…

Γιατί;

Είναι μήπως ο πόλεμος και η προσφυγιά
κάποιο φυσικό φαινόμενο,
όπως η βροχή ή το χαλάζι; Απλά συμβαίνουν;

Όχι! Οι πόλε­μοι, όπως είδα­με και στο βιβλίο μας, δε συμ­βαί­νουν χωρίς λόγο, χωρίς αιτία.
Και η αιτία είναι μία, είτε 100 χρό­νια πριν είτε τώρα.
Είναι η σημε­ρι­νή καπι­τα­λι­στι­κή κοι­νω­νία, που μπρο­στά στα αμύ­θη­τα κέρ­δη των λίγων δε λογα­ριά­ζει τίπο­τα, ούτε χώρες, ούτε ανθρώ­πους…

Στρα­τη­γέ, το τανκ σου είναι δυνα­τό μηχάνημα.
Θερί­ζει δάση ολό­κλη­ρα, κι εκα­το­ντά­δες άντρες αφανίζει.
Μόνο που έχει ένα ελάττωμα:
Χρειά­ζε­ται οδηγό.

Στρα­τη­γέ, το βομ­βαρ­δι­στι­κό σου είναι πολυδύναμο.
Πετά­ει πιο γρή­γο­ρα απ’ τον άνε­μο, κι απ’ τον ελέ­φα­ντα σηκώ­νει βάρος πιο πολύ. Μόνο που έχει ένα ελάττωμα:
Χρειά­ζε­ται πιλότο.

Στρα­τη­γέ, ο άνθρω­πος είναι χρή­σι­μος πολύ.
Ξέρει να πετά­ει, ξέρει και να σκοτώνει.
Μόνο που έχει ένα ελάττωμα:
Ξέρει να σκέφτεται!

Γερ­μα­νι­κό εγχει­ρί­διο πολέ­μου (από­σπα­σμα),
Μπέρ­τολτ Μπρεχτ \ Μετά­φρα­ση: Μάριος Πλωρίτης

Μαθαί­νου­με την αλή­θεια, αλλά­ζου­με τον κόσμο! Ονει­ρευό­μα­στε κι αγω­νι­ζό­μα­στε για έναν κόσμο πραγ­μα­τι­κά ελεύ­θε­ρο κι ανθρώ­πι­νο, χωρίς εκμε­τάλ­λευ­ση, χωρίς αδι­κία, χωρίς πολέ­μους και προσφυγιά!

Πηγές

1. Σελ. 38: Harold Nicolson, Peace making, 1919, Houghton Mifflin, Boston, 1933, σελ.
2. Σελ. 54: Ανα­στά­σης Γκί­κας, «Οι λαοί οχη μέγ­γε­νη των “εθνι­κών” αστι­κών επι­διώ­ξε­ων και των ιμπε­ρια­λι­στι­κών αντα­γω­νι­σμών», στο Τμή­μα Ιστο­ρί­ας της ΚΕ του ΚΚΕ (επ), Ιμπεριαλι­στική Εκστρα­τεία και Μικρα­σια­τι­κή Κατα­στρο­φή, εκδ. Σύγ­χρο­νη Επο­χή, Αθή­να, 2022, σελ. 69.
3. Σελ. 55: Θεό­δω­ρος Κια­κί­δης, Το ημε­ρο­λό­γιο του Στρα­τιω­τι­κού μου βίου. Μικρα­σια­τι­κή Εκστρα­τεία 1920–1922, έκδ. Δήμου Νέου Σιδη­ρο­χω­ρί­ου, 2010, σελ. 95.
4. Σελ. 55: Γιώρ­γος Χρα­νιώ­της, «Λαϊ­κή αντι­πο­λε­μι­κή δια­μαρ­τυ­ρία και εργα­τι­κό-κομ­μου­νι­στι­κό κίνη­μα, 1919–1922», στο Τμή­μα Ιστο­ρί­ας της ΚΕ του ΚΚΕ (επ.), Ιμπε­ρια­λι­στι­κή Εκστρα­τεία και Μικρα­σια­τι­κή Κατα­στρο­φή, εκδ. Σύγ­χρο­νη Επο­χή, Αθή­να, 2022, σελ. 159.
5. Σελ. 58: Ανά­στα­σης Γκί­κας, «Οι λαοί στη μέγ­γε­νη των “εθνι­κών” αστι­κών επι­διώ­ξε­ων και των ιμπε­ρια­λι­στι­κών αντα­γω­νι­σμών», στο Τμή­μα Ιστο­ρί­ας της ΚΕ του ΚΚΕ (επ.), Ιμπεριαλι­στική Εκστρα­τεία και Μικρα­σια­τι­κή Κατα­στρο­φή, εκδ. Σύγ­χρο­νη Επο­χή, Αθή­να, 2022, σελ. 71.
6. Σελ. 58: Γρη­γό­ριος Δαφ­νής, Η Ελλάς μετα­ξύ δύο πολέ­μων, τόμ. Α, εκδ. Ίκα­ρος, Αθή­να, 1974, σελ. 16.
7. Σελ. 59: Διδώ Σωτη­ρί­ου, Ματω­μέ­να χώμα­τα, εκδ. Κέδρος, Αθή­να, 1988, σελ. 314 και 317.
8. Σελ. 61: Κατι­λέ­να Στα­θά­κου, «Η υπο­χρε­ω­τι­κή Ανταλ­λα­γή των Πλη­θυ­σμών ανά­με­σα στην Ελλά­δα και την Τουρ­κία μετά από το 1923: Η περί­πτω­ση των Μου­σουλ­μά­νων της Κρή­της», στο Τμή­μα Ιστο­ρί­ας της ΚΕ του ΚΚΕ (επ.), Ιμπε­ρια­λι­στι­κή Εκστρα­τεία και Μικρα­σια­τι­κή Κατα­στρο­φή, εκδ. Σύγ­χρο­νη Επο­χή, Αθή­να, 2022, σελ. 356.
9. Σελ. 61: ΗΈξο­δος, τόμ. 2, εκδ. Κέντρο Μικρα­σια­τι­κών Σπου­δών, Αθή­να, 1982, σελ. 9–11.
10. Σελ. 62: Στί­αν Μπρού­μαρκ, Επα­να­πα­τρι­σμοί, εκδ. Εστία, Αθή­να, 2021, σελ. 47–49.
11. Σελ. 64: Ανα­στά­σης Γκί­κας, «Οι λαοί στη μέγ­γε­νη των “εθνι­κών” αστι­κών επι­διώ­ξε­ων και των ιμπε­ρια­λι­στι­κών αντα­γω­νι­σμών», στο Τμή­μα Ιστο­ρί­ας της ΚΕ του ΚΚΕ (επ.), Ιμπεριαλι­στική Εκστρα­τεία και Μικρα­σια­τι­κή Κατα­στρο­φή, εκδ. Σύγ­χρο­νη Επο­χή, Αθή­να, 2022, σελ. 70.
12. Σελ. 70: ΗΈξο­δος, τόμ. 3, εκδ. Κέντρο Μικρα­σιά­τι­κων Σπου­δών, Αθή­να, 2013, σελ. 371.
13. Σελ. 73: Σε ελεύ­θε­ρη από­δο­ση από το Κατι­λέ­να Στα­θά­κου, «Η υπο­χρε­ω­τι­κή Ανταλ­λα­γή των Πλη­θυ­σμών ανά­με­σα στην Ελλά­δα και την Τουρ­κία μετά από το 1923: Η περί­πτω­ση των Μου­σουλ­μά­νων της Κρή­της», στο Τμή­μα Ιστο­ρί­ας της ΚΕ του ΚΚΕ (επ.), Ιμπε­ρια­λι­στι­κή Εκστρα­τεία και Μικρα­σια­τι­κή Κατα­στρο­φή, εκδ. Σύγ­χρο­νη Επο­χή, Αθή­να, 2022, σελ. 360.
14. Σελ. 80: ΗΈξο­δος, τόμ. 2, εκδ. Κέντρο Μικρα­σια­τι­κών Σπου­δών, Αθή­να, 2004, σελ. 97.

Αρχεία

• Αρχείο ΚΚΕ
• Αρχείο ΕΡΤ
• Γενι­κά Αρχεία του Κρά­τους (Αρχεία Νομού Καβάλας)